“Lijden is zinvol. Niet iedereen hoeft een oorlog mee te maken om te weten wat geluk is. Maar de beste leerschool is te leren omgaan met je angst. Gebruik de zwarte bladzijde in je leven die je angstig maakt. En vraag je aan het einde van elke dag af: wat heb ik geleerd vandaag?”. Dit was de boodschap van Paul de Blot. 92 jaar. Geboren in Indonesië. Emeritus hoogleraar Business Spiritualiteit aan de Nyenrode Business Universiteit. Tijdens de Ernst Hijmanslezing in Driebergen op 16 januari 2017. Paul de Blot heeft vijf jaar in een Japans concentratiekamp gezeten, waarvan een jaar geblindeerd in de dodencel. Hij trad na de tweede wereldoorlog toe tot het Jezuïetenorde.

Toen ik naar zijn lezing luisterde had ik net het boek van Abram de Swaan “Compartimenten van vernietiging” gelezen. Dit boek werd mij aanbevolen door een lezer van mijn recente blog. Het is een inderdaad een lezenswaardig boek. Met uitgebreide beschrijvingen van de diverse vormen van massavernietiging in de afgelopen eeuwen, waaronder de Indonesische massamoorden in 1965 toen Soeharto aan de macht kwam. Een van de drie oorlogen die Paul de Blot heeft overleefd.

Rwanda krijgt in een apart hoofdstuk ruim de aandacht in dit boek. De Swaan legt aan de hand van zijn compartimentalisatie verklaringsmodel uit hoe de Huti power beweging in het voorjaar van 1944 een massavernietiging van de Tutsi’s en “verdacht” Hutu’s bewerkstelligen. Door zich allereerst als Hutu’s met elkaar de identificeren en zich van Tutu’s de des identificeren (fase 1: psychisch). Met vermijding van enige interactie (fase 2: sociaal) en uitsluiting (fase 3: institutioneel) tot gevolg. Waarna de politiek (fase 4) deportatie, ontmenselijking en uitroeiing realiseert. Moordenaars creëerden een mobiel, tijdelijk moordcompartiment waarin alles geoorloofd was, zonder morele geboden. Barbaarsheid in afgebakende ruimten. De ver doorgevoerde compartimentalisatie maakte het mogelijk dat mensen in andere domeinen van de samenleving konden blijven functioneren alsof er niks gebeurd was.

De -volgens Swaan- herkende consensus in de menswetenschappen is dat buitengewone situaties deze gewone mensen tot gruwelijke daden brengt. De Swaan legt in zijn boek uit waarom hij vindt dat dit situationele gezichtspunt teveel buiten beschouwing laat. Met name de individuele disposities (psycho-sociologisch). Zo concludeert hij over daders “dat zij overal inrollen, geen inzicht in hun eigen aandeel en levensloop hebben. Wat daders minder of niet hebben ten opzichte van veel mensen is een geweten, besef van eigen verantwoordelijkheden en mededogen voor mensen buiten hun eigen kleine kring”. De Swaan baseert zijn typologie op bestaande sociaal wetenschappelijke interpretaties. Het is niet gebaseerd op uitgebreid empirisch onderzoek. Daar is hij open en eerlijk over in het boek.

De Swaan heeft een punt als hij uiteenzet waarom hij het een gemiste kans vindt dat de omgekeerde conclusie uit de Milgram experimenten niet is getrokken. Namelijk dat een flinke minderheid niet gehoorzaamde. Hij wijst op dubbelzinnigheden in de methode van de experimenten. De meest zinnige conclusie volgens de Swaan is dat resultaten van laboratoriumonderzoeken, of ze nu positief of negatief zijn, niet rechtsreeks van toepassing zijn op werkelijke situaties. De zinvolle vraag voor hem, die ook centraal staat in het boek, is waarom blijven sommige mensen buiten de compartimenten van het moorden en raken anderen erin verzeild. Milgram vond geen bewijs voor duidelijke verschillen tussen de mensen die gehoorzaamden en degenen die zich verzetten. Maar volgens de Swaan heeft hij het ook niet echt geprobeerd.

Hannah Arendt omschrijft in haar boek “de banaliteit van het kwaad” Eichmann als een normale man, die er nooit bij stil heeft gestaan wat hij deed. De Swaan daarentegen ziet in Eichmann juist een fanatiek jodenhater, toegewijd aan Hitler en het nationaalsocialisme. In zijn ogen was Arendt in de ban van het destijds heersende idee “Befehl ist befehl”, wat impliceerde dat mensen zich niet meer mochten verschuilen achter de bevelen van hun meerderen en dat zij moesten leren zelf te oordelen en hun geweten te volgen.

Genocidairs kunnen niet vooraf en tijdens het moorden onderzocht worden. Wie zij waren is slechts achteraf te reconstrueren. Maar gerechtelijk documenten bieden een systematisch vertekend beeld volgend de Swaan. Daders die voor de rechter staan, onder dreiging van straf, vertellen vaak een ander verhaal. Zij hebben er belang bij om hun rol te bagatelliseren. Voor rechters probeerden daders minder racistisch of antisemitisch te lijken en verbloemden zij veelal hun onverschilligheid jegens alle vreemdelingen die zij als vijanden beschouwden. Daarom bleven de beweegredenen van de daders in de archieven onderbelicht. De Swaan betreurt dat in onderzoek naar (achteraf ondervraagde) daders kennis over vroege ontwikkeling veelal is genegeerd en dat degenen die zich aan het moorden wisten te onttrekken onbekend zijn gebleven voor het nageslacht.

Geregeld moest ik tijdens het lezen van dit boek denken aan de huidige tijden. Net als in mijn vorige blog was het wederom Rutger Bregman die een post plaatste die deze link heel zichtbaar maakte.

In de afgelopen dagen gebruikte de Telegraaf, een van de belangrijkste en invloedrijkste kranten van Nederland, de termen ‘asielplaag’, ‘asieltuig’ en ‘asielhopper-invasie’ in de berichtgeving over asielzoekers. Laten we nu vooral niet gaan nuanceren. We kennen dit taalgebruik uit eerdere, duistere periodes in onze geschiedenis. Het zijn haatzaaiende woorden die mensen reduceren tot beesten. Het… woord ‘plaag’ gebruik je als het over ongedierte gaat, denk aan ratten die je wil uitroeien. Het is niet toevallig dat de Nazi’s dit soort termen voortdurend in de mond namen. (8 januari 2017, FB).

Terug naar de Ernst Hijmanslezing van Paul de Blot. Paul legt (achteraf) zijn gelukkige vroege jeugd uit als verklaring voor zijn overleving van de oorlogen en zijn spirituele kracht. “Een machine moet elke dag draaien, anders roest hij. De menselijke machine ook. Als je je menselijkheid niet oefent word je onmenselijk. Dat leerde ik daar allemaal in de praktijk“. Op de vraag uit de volle zaal “Hoe ga ik het beste om met deze wereld waar ik af en toe bang van word?” was zijn antwoord “Wij mensen zijn redelijk. Er gebeuren veel goede dingen in de wereld. Je hoort er alleen niet zo vaak over. Angst bestrijdt je met liefde, waardering en dankbaarheid.”

Ik werd blij van zijn boodschap en lezing.