Ik las het prachtige boek ‘De zin van het leven: gesprekken over de essentie van ons bestaan’ van Fokke Obbema. De passages uit vraaggesprekken die me bij bleven heb ik hieronder uitgetypt.

Claartje Cruijff (predikant, 46 jaar moeder van 3 kinderen)

‘Ik denk dat we op zulke complexe manier verbonden zijn dat we die helemaal niet kunnen begrijpen. Het is groter dan wij. In die verbondenheid zijn we gever en ontvanger. Je kunt die dichter naderen wanneer je door omstandigheden kwetsbaar raakt, zoals jij was met je hartstilstand. Juist dan kun je wederzijdse afhankelijkheid goed ervaren, want zonder een heel vangnet was je er niet meer geweest. Maar die afhankelijkheid is er altijd.

In onze tijd ligt de nadruk sterk op autonomie en zelfredzaamheid, Daardoor zijn we het leven ook zo gaan ervaren: je moet het zelf goed doen, zelf alles voor elkaar boksen. Maar dat is volgens mij juist niet de essentie. Aan het besef van die diepere afhankelijkheid zitten ook spirituele en ethische aspecten. De ander is je andere helft, dus heb ik ook te maken met het kind met pijn in het buitenland of met die verwarde man op straat. Het hangt allemaal samen, wel leven niet los van elkaar. We zijn verbonden met de ander, met al wat leeft, zo je wilt met God. Op die manier geven we aan ons leven betekenis.

Ik heb het idee dat we onszelf momenteel te zeer naar binnen keren in microgemeenschappen. Daarin ervaren we liefde van en voor mensen die op ons lijken. Maar als je echt uit liefde leeft, moet je durven vaststellen dat je evengoed die vreemdeling had kunnen zijn. Als je die compassie niet meer hebt, gaat je hart op slot. De filosoof Hannah Arendt had het al in de jaren 50 over de tribalisering van de samenleving, waarin de ander een bron van angst of concurrentie wordt in plaats van troost of ontmoeting. Als je het hebt over de zin van het leven zit daar wel de kern. De ander is zoals wij, wij zijn de ander.

Met het ouder worden ervaar je in toenemende mate je kwetsbaarheid en krijg je meer mildheid, meer compassie met mensen om je heen. Ik denk dat je steeds dichter bij de kern komt. Het steeds weer hervinden va die kwetsbaarheid, je eraan overgeven ook en durven omarmen. Beseffen dat dat goed is, dat je die niet hoeft te verbloemen. Het is juist een kracht. Dat is paradoxaal maar wel waar. Het brengt je bij wie je ook kunt zijn. Als je kwetsbaar bent, moet leren ontvangen van anderen, je grenzen erkennen. En dat brengt je heel veel.’

Sarah Durston (biologisch psycholoog, 39 jaar)

‘In de natuurwetenschappen wordt het bewustzijn tot een afgeleide van onze hersenfuncties gereduceerd. Bewustzijn kun je in de hersenen niet lokaliseren. Hoogleraar Swaab stelt “we zijn ons brein”. Volgens hem heeft de mens geen vrije wil.

De extreemste variant is dat je zegt: de hele werkelijkheid komt voort uit bewustzijn, ook de materiele wereld. Die filosofische stroming heet idealisme en geldt als de tegenhanger van het materialisme (domineert al 350 jaar). Het draait onze hele perceptie van de werkelijkheid om. Minder vergaand is dat je bewustzijn beschouwd als een primaire bouwsteen van de werkelijkheid. Er is een toenemend bewustzijn dat bewustzijn belangrijk is in de onderzoekwereld en de psychiatrie (mindfulness).

Als het waar is dat bewustzijn elementair onderdeel is van onze realiteit dan blijft bewustzijn bestaan, ook al blazen we deze planeet op. Ik sluit niet uit dat ook het collectieve bewustzijn een vrije wil heeft. Dan zou het beslissingen kunnen nemen waar wij mee te maken krijgen, als onderdelen van dat collectief, zonder dat we dat doorhebben. Ik denk niet dat alles wat ons overkomt alleen maar toeval is. We zijn zo gefocused op ons individuele bewustzijn dat we ons grotere bewustzijn uit het oog hebben verloren. We voelen meer het individuele dan het collectieve. Dagelijks mediteren helpt mij verbinding met dat laatste te leggen.

In mijn ogen is er ruimte voor ons bewustzijn buiten ons leven op aarde. Dus dan wordt het mogelijk dat het na de dood niet helemaal voorbij is. Dan is er ruimte voor zaken waar je het in de wetenschap nu niet over mag hebben. Zoals bijna-doodervaringen van mensen. Die worden weggezet als onmogelijk of als hallucinaties van een zuurstofarm brein. Maar je kunt je voorstellen dat er een andere uitleg is, uitgaand van een tijdelijke dissociatie van het bewustzijn van het lichaam, die een bijna-doodervaring mogelijk maakt. Dat wordt minder iets wat aan de fantasie is ontsproten. Dan kun je het gaan onderzoeken.’

Funda Műjde (acteur en cabaretier, 57 jaar)

‘Afwachten is een gevaarlijke vorm van slachtofferschap. Het leidt tot fatalisme: God heeft ons gestraft of beloond en wij kunnen er verder niks aan doen. Ik houdt niet van slachtoffergedrag. Dus concentreer je niet op: waarom ben ik invalide geraakt? Die vraag suggereert dat er iemand is geweest die je heeft willen straffen of belonen. Dat biedt geen enkele geruststeling. Nee, de vraag is: he ga je ermee om? Dat vind ik veel troostender. In mijn ervaring wordt ons leven maar voor 10% bepaald door wat ons overkomt en voor 90% door hoe we over tegenslagen denken, voelen en ermee omgaan.’

Bregje Hofstede (schrijver, 30 jaar)

‘De dunne draad van je leven moet je aan meerdere punten zien te verbinden. Zo kun je betekenis vormen. Het is zaak een verhaal voor je leven te bedenken en verbanden met anderen te leggen. Zo moet de draad sterk genoeg zijn om je ‘s ochtends uit bed te trekken. Dat is voor iedereen een grote klus. Ik vind het mooi dat je dat web niet in je eentje kunt weven. De zinloosheid is een enorme motivatie er wat van te maken.

Tijdens mijn burn-out kwam ik erachter dat ik volgens wetten had geleefd, niet volgens waarden. Ik dacht bijvoorbeeld dat ik vooral had mijn best moest doen en productief moest zijn. Maar ja, waarvoor eigenlijk? Die vraag had ik niet gesteld, ik was alleen bezig een goede leerling te zijn. Dan blijf je onzeker of je het wel goed doet. Het is een bron van kracht als je bij jezelf kunt nagaan wat je waardevol vindt en dat daaraan kunt toetsen. Mijn burn-out was een acuut probleem van zingeving: wie ben ik nog als ik niet kan schrijven en geen gesprek meer kan voeren met mensen om wie ik geef, omdat ik het idee heb dat ze tegen me schreeuwen? Ik werd geconfronteerd met de leegte achter de dingen, staarde in die leegte en moest me tegelijkertijd de vraag stellen: hoe ben ik hier terecht gekomen? Waarom ben ik als een blinde blijven hollen, tot ik over het randje viel? Waarom was het nooit goed? Ik kwam erachter dat ik helemaal niet wist waar ik naartoe aan het hollen was.

De essentie van ons bestaan ligt in onze omgang met kwetsbaarheid. Veel van ons doen en laten is erop gericht ons van die kwetsbaarheid af te wenden. Bijvoorbeeld door afleiding te zoeken in consumeren en onszelf materiele zekerheid te verschaffen. Of door emotionele stabiliteit te zoeken in het beloven voor eeuwig bij elkaar te blijven. Alles om maar het gevoel te hebben dat het een continue staat van zijn is, ook al fluctueert het gevoel da je voor een partner hebt. Het is bedoeld om de fundamentele onzekerheid over ons bestaan te sussen.’

Henk Blanken (schrijver, 58 jaar)

‘De mens is niet gebouwd op groepen van meer dan 150 soortgenoten. Als dat dan toch moet, gebruikt hij mythes, zoals God en de natie.’

Willemijn Dicke (bestuurskundige, 58 jaar)

‘Voor mij is vrijheid de ruimte vergroten tussen de prikkel die een ander geeft en mijn eigen gedrag. Wie dat onder extreme omstandigheden kon was de schrijfster Etty Hillesum. Toen zij in het concentratiekamp zat, wilde ze toch de regie over haar eigen gedachten behouden en niet alle Duisters gaan haten. Die vrijheid, die ruimte voor jezelf, kun je leren vergroten. Emoties vloeien voort uit gedachten die je al lang hebt. De vrijheid ontstaat wanneer je die gedachten onderkent en ze stil kunt maken. Dat past bij wat je in mystieke stromingen aan beoefening leert.

Tijdens een retraite in Costa Rica moesten we 30 keer op een dag herhalen: “Vergeef me dat ik ben vergeten dat ik wijsheid ben, dat ik liefde ben, dat ik schoonheid ben, dat mijn waarde oneindig veel meer is dan deze verschijningsvorm”. Dat herhalen, 2 weken lang, had een veel groter effect dan ik van tevoren had bedacht.’

Tim Fransen (cabaretier met filosofische inslag)

‘Beschaving is de houding die we innemen ten opzichte van onze natuur. Van nature zijn we niet altijd geneigd het goede te doen – we hebben allerlei egoïstische, wrede neigingen. De mens ziet bijvoorbeeld de ander helemaal niet als gelijkwaardig – hij wil zich juist superieur voelen. Toch hebben we besloten dat iedereen gelijk is voor de wet, tegen onze natuur in.’

Christien Brinkgreve (socioloog, 69 jaar)

‘Contact is het vitale, dat wat de mens bij het leven brengt. Polarisatie is een vorm van het verbreken van contact. Dat kan veel kwaad doen, omdat het ruimte maakt voor destructieve krachten die het kwaad uitvergroten en het bij anderen leggen. Maar het gaat inderdaad ook om contact met jezelf: inzicht in je eigen verlangens en angsten. Als je dat verliest, is de kans groot dat je de schuld buite jezelf legt en gaat demoniseren.

Ik heb er wel vertrouwen in dat de mensen in staat zijn die destructieve processen te keren. Al is dat ingewikkeld, omdat het inzicht vergt in emotionele onderstromen en onbehagen. We zitten nu in mijn ogen in de fase van ontzetting – we dachten dat het voor altijd voorbij was, maar je hoort nu toch weer echo’s die onvermijdelijk aan de jaren dertig doen denken – het verlangen naar een sterke leider, het onbehagen. Mijn impulsieve reactie daarop is die van mijn moeder, die buiten haar depressieve perioden altijd zei: ‘Tel je zegeningen!’. Maar het gaat er natuurlijk om dat onbehagen doorgronden. Want anders gaat het nog eens venijnig opspelen.’

Ivan Wolffers (arts en schrijver)

‘De biologische essentie is overleven en reproduceren. Wat we daar als mensen aan toevoegen en waarmee we ons van dieren onderscheiden, is dat we de zin aan ons leven willen geven. Voor mij is dat wat het overleven mogelijk maakt. Die zin geven we eraan door verhalen. Zo vertellen we aan onszelf het verhaal van ons eigen leven. Dat geeft er structuur aan – het maakt deel uit van making sense, zoals de Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz het noemde. We zijn voortdurend bezig het verhaal te krijgen. Dat hebben we nodig om de chaos te bedwingen die het bestaan in wezen is. Religies spelen daar ook op in, ze voorzien in die behoefte door met hun verhalen orde te scheppen in de chaos. We kunnen niet zonder dat soort zingeving, het is eigen aan mensen. Onderzoeken naar geluk en welzijn laten ook zien dat mensen die de zin van hun leven zien, gemiddeld langer leven. Een goed verhaal helpt bij het overleven.’

Ashis Mathura (ICT’er en pandit = hindoepriester)

‘Ik zie religie als goed gereedschap om je te helpen dichter bij jezelf te komen. Persoonlijk geloof ik niet dat het uitmaakt welke religie je aanhangt, het is een manier om je focus te verleggen naar je innerlijk. De vraag is vooral: wat doet het met je, wat voor mens word je erdoor? Als je helemaal niet in God gelooft, zal het leven je toch lessen leren. Een atheïst maakt ook dingen mee, ook hij groeit.

Er zijn momenten waarop ik volledig wordt geleefd door deadlines, targets en vergaderingen – alles is dan geprogrammeerd. Dan dreig ik mezelf helemaal te verliezen en moet ik mezelf dwingen een stapje terug te zetten door te zeggen: “ik leef niet.” Als je alleen maar bestaat, geleefd wordt, ben je niet vrij.

We hebben een vrije wil waarmee je kunt bepalen hoe ver je op je spirituele pad komt. Dat is karma. Letterlijk betekent het ‘handeling’. Mijn levensvorm, dit lichaam, heeft een einde, maar mijn levenspad niet. Als ik de lessen nu niet leer, dan later wel. Dus de keuzes die ik dagelijks moet maken, gaan over lessen die ik nog niet heb geleerd.’

Marjoleine de Vos (columnist en dichter)

‘In de kerk kon ik meedoen met rituelen, waaraan ik troost beleefde. Ik geloofde in de woorden, die ik daar wel kon zeggen, maar er buiten niet, zoals “Heer, ontferm u”. De troost zat niet in de voorstelling van een eeuwig leven na de dood, maar in formuleringen die mensen al eeuwenlang hebben gezegd. Dat verbond me met de andere mensen ter plekke, maar ook met de mensheid.’

Wilco van Rooijen (bergbeklimmer)

‘Ik besliste dat ik snel moest afdalen. Maar ik geloof niet dat ikzelf dat besluit heb genomen. Het kwam voort uit mijn overlevingsinstinct, uit energie die vanuit mijn onderbewustzijn bovenkwam. Ik geloof dat je die energie gestuurd krijgt door mensen met wie je diep verbonden bent. Dat zijn er veel meer dan wij denken. Sindsdien besef ik dat we er niet alleen voor staan op deze wereld.’

Christianne Stotijn (zangeres)

‘Mijn ambitie is het resultaat van een vuur in mij dat groter is dan mijzelf. Mijn ego maakt daar deel van uit, gaat een dans aan met dat vuur. Voor mij zit in dat vuur ook de zin van het leven – het vuur om te vertellen, je liefde te delen, reizen te maken, de natuur te aanschouwen en voor mij dan vooral, het vuur om te zingen. Als alles klopt en je in volledige vrijheid er kunt staan, voel ik niet alleen geen enkele spanning, maar zelfs niet meer mijn stem in mijn eigen keel. Zingen wordt dan een klank die door je heen gaat – een vibratie van een wezen! Zodra je die wilt gaan sturen, gaat het weg.’

Paul van der Velde (hoogleraar Aziatische religies)

‘De mens wil orde scheppen via allerlei systemen en zo de chaos bedwingen. Religie is zo’n systeem. Er zijn mensen die de absolute onbegrijpelijkheid van het bestaan beantwoorden met een god, die de rechtvaardige mensen na hun dood aan zijn zijde zou plaatsen en de rest naar de hel zou sturen. Anderen, zoals hindoes en boedhisten, zeggen: daden in vorige levens maken dat de een in gelukkige omstandigheden word geboren en de ander een zwaar lot treft, dat is karma. Ons hele denken kun je beschouwen als een vaardigheid die erop is gericht de chaos begrijpelijk te maken. We koesteren de illusie dat we de chaos naar de randen van ons bestaan hebben weten te duwen, maar ik betwijfel of dat is gelukt. Ons brein kan de chaos helaas niet aan. Onze geest is voortdurend gericht op herkenbare patronen in onze omgeving. Als we de chaos zouden omarmen, zouden er teveel impressies tegelijkertijd op ons afkomen. Onze zintuigen maken daarin voortdurend een forse keuze.’

Epiloog: 7 inzichten van de auteur op basis van alle gesprekken

1. Kwetsbaarheid als essentie, het belang van verbinding
2. Veerkracht, hand in hand met dankbaarheid
3. Het leven is een leerschool
4. Hoop op vooruitgang – op weg naar een groter ethisch bewustzijn?
5. Beperkingen van de wetenschap en herwaardering van religies
6. Het nut van de dood – zoeken naar de essentie
7. Geen zin, wel betekenis?