Ik las het boek ‘De mythe van normaal. Over trauma, ziekte en heling in een toxische maatschappij’. Een dikke pil (455 pagina´s) die in december 2022, vertaald in het Nederlands, verscheen. Geschreven door arts en trauma- en verslavingsdeskundige Gabor Maté.

Voor wie benieuwd is naar de inhoud, maar (nog) niet weet of het boek interessant genoeg is, heb ik mijn arceringen overgetypt. Deze deel ik hieronder. Het betreffen dus passages die mij raken / interesseren. Let op: het zijn er veel (ruim 9000 woorden), per hoofdstuk gerangschikt.

Inleiding: Waarom ‘normaal’ een mythe is (en waarom dat van belang is)

• De kenmerken van het dagelijks leven die we als normaal zien schreeuwen het hardst om onderzocht te worden. Dat is mijn centrale stelling.

• Als we ziekte niet als een wrede speling van het lot of een of ander boosaardig mysterie zouden zien, maar als een te verwachten en dus normaal gevolg van abnormale, onnatuurlijke omstandigheden, zou dat enorme gevolgen hebben voor hoe we omgaan met alles wat gezondheid te maken heeft. Fysieke en psychische aandoeningen zouden dan niet meer worden gezien als individuele uitingen van pathologie, maar als levende alarmsignalen die onze aandacht richten op waar onze maatschappij de weg is kwijt geraakt, en in welk opzicht onze onzekerheden en veronderstellingen met betrekking tot gezondheid in feite onwaarheden zijn. Ze kunnen ons ook laten zien wat er nodig is om het roer om te gooien en een gezondere wereld te bouwen.

Deel 1: We zijn allemaal met elkaar verbonden

1: Het laatste wat je wilt meemaken: de verschillende facetten van trauma

• ‘Alle trauma’s zijn preverbaal’, schreef psychiater Bessel van der Kolk. Zijn uitspraak is om twee redenen waar. Ten eerste ontstaan de psychische wonden die we oplopen vaak voordat onze hersenen in staat zijn om een verhaal in woorden uit te drukken, zoals in mijn geval. Ten tweede worden sommige verwondingen, zelfs als we al kunnen praten, ingeprent in gebieden van ons zenuwstelsel die niets met taal of begripsvorming te maken hebben. Daarbij gaat het natuurlijk om bepaalde hersengebieden, maar ook om de rest van het lichaam. Ze worden ergens in ons opgeslagen waar woorden en gedachten niet bij kunnen. We zouden dit niveau van traumatische codering zelfs ‘subverbaal’ kunnen noemen. Volgens Peter Levine ‘is het bewuste, expliciete geheugen slechts het spreekwoordelijke topje van een zeer grote ijsberg die heel ver de diepte in gaat. Het bevat maar heel weinig informatie over de diepere lagen van impliciete ervaringen die ons op een manier beïnvloeden die de bewuste geest zich nauwelijks kan voorstellen’.

• Ik gebruik het woord ‘trauma’ in de betekenis van een innerlijke verwonding, een blijvende breuk of splitsing in het zelf als gevolg van moeilijke of pijnlijke gebeurtenissen. Volgens deze definitie is trauma in de eerste plaats wat er in iemand gebeurt als gevolg van de moeilijke of pijnlijke gebeurtenissen die hem of haar overkomen, niet de gebeurtenissen zelf. ‘Trauma is niet wat er met je gebeurt maar wat er in je gebeurt’. Zo formuleer ik het. Denk bijvoorbeeld aan een auto-ongeluk waarbij iemand een hersenschudding oploopt: het ongeluk is wat er gebeurd is; de verwonding is wat ervan overblijft. Een trauma is een psychische verwonding die zich in ons zenuwstelsel, geest en lichaam vastzet, en die lange tijd na het oorspronkelijke voorval in ons aanwezig blijft en op elk willekeurig moment kan worden getriggerd.

• Trauma met de hoofdletter T komt dus voor wanneer kwetsbare mensen dingen overkomen die niet hadden mogen gebeuren, zoals een kind dat mishandeld wordt, huiselijk geweld, een vechtscheiding of het verlies van een ouder. Al deze dingen behoren tot de criteria voor traumatische ervaringen in de bekende ACE-studies.
• Trauma’s met de kleine letter t: schijnbare alledaagse gebeurtenissen -wat een baanbrekend onderzoeker zeer treffend de ‘minder memorabele maar kwetsende en veel vaker voorkomende tegenslagen in de kindertijd’ noemde – kunnen langdurig sporen op de psyche van kinderen achterlaten. Hierbij gaat het bv om pesterijen door leeftijdgenoten, de terloopse maar voortdurende herhaalde harde opmerkingen van een goed bedoelende ouder of gewoon een gebrek aan emotionele verbondenheid met de ouder of verzorger.
• Loskoppeling van het lichaam heeft een flinke invloed op het leven van getraumatiseerde mensen en is een essentieel aspect van hun trauma. Dit begint als een natuurlijk en noodzakelijk copingmechanisme van het organisme.  Het resultaat is een afstomping van je gevoelswereld en – om jezelf extra te beschermen – vaak ook een verharding van je psychische beschermlaag.
• Neurowetenschapper Jaap Panksepp ‘Emoties komen niet voort uit de denkende hersenen maar uit oude hersenstructuren die aan onze overleving zijn gerelateerd’.

• Responsflexibiliteit: het vermogen om te kiezen hoe je omgaat met de onvermijdelijke ups en downs van het leven, met de teleurstellingen, triomfen en uitdagingen. ‘Vrij zijn betekent dat we in staat zijn om na een prikkel even met onze reactie te wachten en in die pauze een reactie te kiezen die we willen laten zien’, schreef psycholoog Rollo May. Als we een trauma hebben meegemaakt, hebben we die vrijheid niet.

• Schaamtevol zelfbeklag wordt maar al te gemakkelijk verward met het nemen van verantwoordelijkheid. De impuls van deze man om zijn moeder te beschermen was een verdediging tegen zijn eigen niet erkende boosheid. Hij had de emotie weggedrukt en er geen gezonde uitlaatklep voor gevonden, waardoor zijn boosheid zich in de vorm van zelfhaat tegen hem had gekeerd.
• Mensen die de littekens van een trauma met zich meedragen ontwikkelen bijna allemaal een op schaamte gebaseerd zelfbeeld, een negatief zelfbeeld waarvan de meesten van hen zich maar al te bewust zijn. Het negatieve zelfbeeld kan zich zelfs voordoen als het tegendeel ervan: een grote zelfwaardering (zelfverering).

2: Leven in een onstoffelijke wereld: emoties, gezondheid en de eenheid van lichaam en geest

• Superautonome zelfverantwoordelijkheid: een overdreven en buitenissige afkeer om ook maar iets van een ander te vragen.
• Op de een of andere manier hadden verpleegsters een intuïtief inzicht dat deze ‘aardigheid’ schadelijk was. In een studie met mannen die prostaatkanker hadden werd onderdrukking van boosheid in verband gebracht met een verminderde effectiviteit van natural killer (NK)-cellen, die tot de eerstelijnsverdediging van het immuunsysteem tegen kwaadaardige tumoren en lichaamsvreemde indringers behoren.  Ook verdriet heeft een sterk effect op onze fysiologie.
• Stress kan het vermogen van ons immuunsysteem uitschakelen om kwaadaardige cellen onder controle te houden en te elimineren.
• Een (betrekkelijk) nieuwe wetenschap, de psycho-neuro-immunologie, brengt de talloze verbindingen tussen lichaam en geest in kaart.

• Acute stress is een noodzakelijke reactie die bijdraagt aan het in stand houden van de ongeschonden toestand van ons lichaam en onze geest. Als je in een bepaalde situatie bijvoorbeeld boos bent, is dat een geval van acute stress met een positief doel, zoals zelfverdediging of het stellen van grenzen in de omgang met andere mensen. Het maakt ons alerter, sneller en fysiek sterker. Chronische woede daarentegen, overspoelt het systeem langdurig met stresshormonen.

3: De invloed van het contact met andere mensen op onze biologische aspecten

• Alleenstaanden vertoonden een verhoogde kans op hartziekten en kanker, infectieziekten zoals longontsteking en griep, en op aandoeningen die aan leefwijze zijn gerelateerd, zoals levercirrose en longaandoeningen.
• Het verschijnsel interpersoonlijke biologie verklaar ook waarom eenzaamheid dodelijk kan zijn, vooral voor oudere mensen die nooit iets leuks meemaken, geen sociale contacten hebben of niet door anderen worden gesteund.

4: Alles waardoor ik word omringd: berichten uit de nieuwe wetenschap

• Neurowetenschapper Candace Lewis: ´Een van de grootste lessen die we uit mijn werk kunnen leren is dat we als organisme sterk beïnvloedbaar zijn, dat we gedurende ons hele leven ontvankelijk zijn voor omgevingsfactoren.´
• Tegenslagen die zowel moeders als vaders te verwerken krijgen kunnen volgens een groep onderzoekers in verband worden gebracht met de epigenetische profielen van kinderen (pg 67). De grillen van het lot en iemands verleden, sociale klasse, ras, stress en ervaring met trauma, komen niet alleen tot uiting in de genexpressie maar bijvoorbeeld ook in de telomeren (´genetische klokken´, ze kunnen worden gezien als maat voor onze biologische leeftijd, i.t.t. onze chronologische leeftijd).

• Net zoals armoede en racisme epigenetische effecten beïnvloeden, zo verkorten deze factoren ook de telomeren, en dus levens.

• Elissa Epel: ´Het leven in een achterstandswijk, de criminaliteit en het gemiddelde inkomen in bepaalde gebieden kunnen allemaal in verband worden gebracht met de veroudering van de cellen. Dat is voor mij een van de grootste bewijzen dat onze gezondheid door externe factoren wordt bepaald.´

5: Muiterij in het lichaam: het mysterie van het opstandige lichaam

• In feite komt auto-immuniteit neer op een aanval door iemands immuunsysteem op het lichaam dat het zou moeten verdedigen. Als het zenuwstelsel onder vuur ligt, kan dit tot uiting komen in de vorm van multiple sclerose, in de darm als coeliakie en als de gewrichten en bindweefsels het doelwit zijn, spreken we over reumatoïde artritis. Vrijwel alle auto-immuunziekten worden gekenmerkt door ontsteking van de aangetaste weefsels, organen en lichaamsdelen. Dit verklaart waarom medische eerstelijnsbehandelingen vaak beginnen met ontstekingsremmende medicijnen. Auto-immuunziekten behoren tot de grote onopgeloste mysteries binnen de medische wereld.
• In de afgelopen halve eeuw is de prevalentie van auto-immuunziekten.. in de ontwikkelde wereld sterk toegenomen. Genen veranderen  niet in zo´n korte tijd. Dit soort ontwikkelingen sluiten de gangbare medische verklaring uit, namelijk dat deze ziekten genetische oorzaken hebben. Met andere woorden, iets in onze omgeving, of een combinatie van meer dingen, veroorzaakt ontstekingen in ons lichaam.
• Het tweede mysterie is de scheve verdeling van auto-immuunziekten tussen de twee geslachten. Ongeveer 70-80% van de mensen die aan een auto-immuunziekte lijden is vrouw.
• Microbiologen spreken tegenwoordig van ´neurogene ontsteking´, een door stress veroorzaakte ontsteking die wordt getriggerd door ontladingen van het zenuwstelsel, een systeem waarvan we inmiddels weten dat het sterk door emoties wordt beïnvloed.
• Sommige clinici hebben een verband opgemerkt tussen reumatoïde artritis en bepaalde (zelf-ondermijnende) persoonlijkheidstypen of -kenmerken. Dit zijn geen karakterfouten: hoewel ze ons wel moeilijkheden kunnen bezorgen, zijn ze ooit begonnen als een manier om te overleven.
•  Multiple Sclerose is ook een auto-immuunziekte waarbij het persoonlijke verleden van patiënten, de tegenslagen die ze in hun kindertijd hebben ervaren, en de invloed van stress uitvoerig zijn onderzocht. Het bewijs blijft zich maar opstapelen. Bij MS-patiënten die aanzienlijke stress ervaren, laaiden de ziektesymptomen bijna 4 keer zo vaak op.

• N.a.v. opmerking ¨ik heb het mezelf aangedaan¨ (onterechte zelfbeschuldiging): Geen enkel mens is zijn ziekte, en niemand heeft zichzelf een ziekte bezorgd, althans niet in een bewuste, weloverwogen en verwijtbare zin. Ziekte is het resultaat van generaties lijden, van sociale omstandigheden, van culturele conditionering, van jeugdtrauma´s, van fysiologische factoren die het gevolg zijn van de spanningen en het emotionele verleden van mensen, en dat alles in wisselwerking met de fysieke en psychologische omgeving van mensen. Ja, vaak is een ziekte een uiting van ingesleten persoonlijkheidskenmerken, maar die persoonlijkheid is niet wie we zijn, net zoals we niet de ziekte zijn waar we door onze persoonlijkheid vatbaar voor zouden kunnen zijn.

6: Het is geen ding: ziekte als proces

• Stress kan geen ziekte ´veroorzaken´, om de eenvoudige reden dat ons lichaam van nature altijd cellen bevat die in potentie kwaadaardig zijn. Het lichaam bevat 37 biljoen cellen, die zich allemaal in verschillende stadia van ontwikkeling, rijpheid en aftakeling bevinden. Cellen worden regelmatig kwaadaardig. Dat is een onbedoeld nevenproduct van de natuurlijke celdeling.

• Onder normale omstandigheden kan het afweersysteem van het organisme dat soort bedreigingen voor ons welzijn uitschakelen. We weten bijvoorbeeld uit autopsies dat veel vrouwen borstkankercellen hebben, net zoals veel mannen prostaatkankercellen hebben, zonder dat er zich ooit kanker in hen ontwikkelt. De vraag is: wat zorgt ervoor dat deze cellen zich tot een klinische ziekte ontwikkelen? Wat weerhoudt het immuunsysteem ervan om deze inwendige bedreiging met succes het hoofd te bieden? Het blijkt dat stress hierbij een belangrijke rol speelt, bijvoorbeeld doordat er bij stress ontstekingseiwitten in het bloed terechtkomen. Als cellen kwaadaardig worden kunnen deze eiwitten schade aan het DNA in de hand werken en het herstel ervan belemmeren. Deze eiwitten, die cytokinen worden genoemd, kunnen ook genen uitschakelen die de tumorgroei normaal gesproken onderdrukken, ze kunnen chemische boodschappers inschakelen die de groei en overleving van tumorcellen ondersteunen, ze kunnen de vertakking van bloedvaten stimuleren die voedingstoffen transporteren waarmee de tumorcellen worden gevoed en ze kunnen het immuunsysteem ondermijnen. Zelfs op cellulair en moleculair niveau is het ontstaan van een slechte gezondheid een veelzijdig proces dat uit meerdere stappen bestaat.

7: Een traumatisch spanningsveld: gehechtheid tegenover authenticiteit

• Hoewel beide behoeften (gehechtheid en authenticiteit) essentieel zijn, is er wel degelijk sprake van een pikorde: in de eerste levensfase staat gehechtheid absoluut bovenaan. Als ik moet kiezen tussen ´mijn gevoelens verbergen, zelfs voor mezelf, en daardoor de basiszorg krijgen die ik nodig heb´ en ´mezelf zijn en het zonder die basiszorg moeten stellen´ kies ik elke keer die eerste optie. Zo leveren stukje bij beetje ons ware zelf in als onderdeel van een tragische transactie waarbij we onze fysieke of emotionele overleving veiligstellen door afstand te te doen van wie we zijn en hoe we ons voelen.

• Het is ontnuchterend om te beseffen dat veel persoonlijkheidskenmerken waarvan we zijn gaan geloven dat ze uitmaken wie we zijn, en waar we misschien zelfs trots op zijn, in werkelijkheid de littekens zijn van hoe we lang geleden de verbinding met onszelf zijn kwijt geraakt.

• Susan Sontag verwierp het verband tussen emotie, persoonlijkheid en ziekte krachtiger en duidelijker dan wie ook, en ook met een bittere en onbedoelde ironie.
• Misschien kunnen we niet kiezen wanneer we voor het eerst niet authentiek zijn, maar door bewustwording en door mededogen met onszelf te hebben kan authenticiteit wel een keuze zijn.

Deel 2: De verstoring van de ontwikkeling van de mens

8: Wie zijn we werkelijk? De menselijke natuur en menselijke behoeften

• Vandaar mijn werkhypothese dat we door onze natuur een toestand verwachten, of er zelfs de voorkeur aan geven, die wordt gekenmerkt door het soort zorgzaamheid, relatieve harmonie en balans dat ontstaat door onderlinge verbondenheid. het is niet zo dat het onze natuur is om zo te zijn, maar dat we graag willen dat die kenmerken aanwezig zijn.
• Binnen een kapitalistisch systeem weerspiegelen de opvattingen die we over de menselijke natuur hebben en hoe die tot uiting komt, het geïndividualiseerde ideaal. In onze huidige kapitalistische maatschappij, zei Darcia Narvaez tegen me, zijn we ´soort-atypisch´ geworden.

9: Een stevig of zwak fundament: de basisbehoeften van kinderen

• De kwaliteit van de zorg die ouders aan hun kind kunnen geven wordt sterk beïnvloed door de maatschappelijke context waarin die zorg wordt gegeven. Zoals we zullen zien worden kinderen steeds meer blootgesteld aan een opeenstapeling van krachtige sociale, economische en culturele omgevingsfactoren waardoor ze emotioneel overweldigd kunnen raken en die in veel opzichten eisen aan hen stellen die niets met welzijn te maken hebben.

• Volgens Gordon Neufeld zijn er 4 basisbehoeften die de natuurlijke ontwikkeling van de mens bevorderen:
  1. De hechtingsrelatie: een diepgaand contact en een diepgaande verbondenheid van kinderen met de mensen die voor hen verantwoordelijk zijn.
  2. Een gevoel van hechtingszekerheid zodat het kind niet altijd het gevoel heeft dat het zijn best moet doen om het recht te verdienen om zichzelf te zijn.
  3. Toestemming om je emoties te voelen, vooral verdriet, woede, somberheid en pijn, met andere woorden, de veiligheid om je kwetsbaar op te blijven stellen.
  4. Vrij mogen spelen om je te ontwikkelen.

10: Problemen voor we ter wereld komen

• We doen allemaal ons best. Mijn stelling – en eigenlijk de strekking van dit hele boek- is dat ´ons best´ het verdient om beter te zijn en dat ook kan zijn als we gebruikmaken van de groeiende hoeveelheid kennis die we ter beschikking hebben.

• Baby´s van moeders die tijdens de zwangerschap gestrest waren, hebben een lager niveau van esssentiële neurotransmitters zoals serotonine en dopamine en een hoger niveau van het stresshormoon cortisol.

• Onder onderzoekers is er een ´universele consensus´, aldus een belangrijk overzichtsartikel, dat wat de ontwikkelingsoorzaken van ziekten bij volwassenen genoemd worden, in de baarmoeder beginnen.

11: Welke keuze heb ik? De geboorte van kinderen in een gemedicaliseerde cultuur

• Als je vrouwen tijdens het misschien wel het meest bijzondere moment van hun leven tot passieve ontvangers van medische zorg reduceert, is dat ontmenselijkend, en niet alleen in figuurlijke zin: het verstoort fysiologische, hormonale en psychologische processen die gedurende miljoenen jaren in de mens zijn geëvolueerd om de noodzakelijke hechting tussen moeder en baby en de gezonde ontwikkeling van onze ´jongen´ veilig te stellen.
• Sarah Buckley: ´Artsen zijn de uitvoerders van de verwachtingen die we als maatschappij bij moeders inprenten op het moment dat ze heel open kwetsbaar zijn, namelijk dat technologie superieur is aan het lichaam en dat het inherent is aan vrouwenlichamen dat zij tekort schieten.´

• Mijn patiënten en vroedvrouwen hebben me geleerd dat een geboorte ook een fysiologische en emotionele functie heeft, en dat dit door de evolutie zo is ontstaan.

• De natuur heeft bevallingen zodanig ontworpen dat ze de afgifte van hormonen zoals oestrogeen, oxytocine en prolactine bevorderen, die een reeks neurale systemen activeren.

12: Tuinbouw op de maan: Ondermijnd ouderschap

• Hoewel het geen enkele zin heeft om naar een geïdealiseerd verleden terug te verlangen, is er wel degelijk een achteruitgang in de verbinding tussen mensen en steun voor elkaar binnen gemeenschappen, wat ik heel betreurenswaardig vind.
• Gestrest ouderschap is een voedingsbodem voor persoonlijke en maatschappelijke relaties.

13: Het brein tot de verkeerde dingen dwingen: de sabotage van de kindertijd

• Jack Shonkoff: ´Je kunt niet zeggen dat ouders ongelooflijk belangrijk zijn in het leven van hun kinderen en vervolgens zeggen dat als er een probleem is, dat niets met de ouders te maken heeft. Ouders voeden hun kinderen binnen de context van de maatschappij op.´
• Een wijzere kijk op het geheel vereist een bredere lens. Ja, ouders zijn verantwoordelijk voor hun kinderen en nee, ze hebben niet de wereld gecreërd waarin ze hun kinderen moeten opvoeden. Onze culturele ecologie past niet bij een manier van opvoeden waarbij de ouders zijn afgestemd op de emoties van kinderen, er voor hun kinderen zijn, op hun kinderen reageren als ze iets nodig hebben en met hun kinderen verbonden zijn.
• Wat betreft de emotionele ontwikkeling van kinderen is hun gerichtheid op leeftijdgenoten (peer orientation), het verdringen van volwassenen als primaire bron van gehechtheid voor het kind ten gunste van zijn of haar leeftijdgenoten, rampzalig.
• Als een groep leeftijdgenoten aan zijn lot wordt overgelaten, kunnen ze elkaar alleen maar voorwaardelijk accepteren, met alle onzekerheid van dien.

• Ondanks al onze liefde en toewijding als ouders en opvoeders, ondermijnt de wereld waarin we leven op allerlei manieren onze beste pogingen om onze kinderen op te voeden.

14: Een sjabloon voor geestelijk lijden: hoe onze cultuur ons karakter vormt

• Wat zijn enkele van de kenmerken van het sociale karakter dat in onze cultuur is ingebakken?
  1. De eerste ´karaktereigenschap´: afscheiding van het zelf. Mijn eigen werkverslaving als huisarts leverde me veel respect, dankbaarheid, beloning en status in de buitenwereld op, ook al ondermijnde ze mijn geestelijke gezondheid en de emotionele balans binnen mijn gezin. En waarom was ik een workaholic? Omdat ik, voortkomend uit mijn vroege ervaringen, het gevoel moest hebben dat ik nodig was, dat ik gewild was en bewonderd werd, allemaal als substituut voor liefde. Ik heb nooit bewust besloten om zo gedreven te worden, en toch ´werkte´ het op sociaal en professioneel gebied heel goed voor me.
  2. De tweede ´karaktereigenschap´: consumptiedrang. Gedreven door een cultureel aangewakkerde overtuiging dat we niet genoeg hebben, raken we verslaafd aan consumptie.
  3. De derde ´karaktereigenschap´: hynotische passiviteit. Het gebrek aan zelfbeheersing dat in het sociale karakter is geprogrammeerd maakt ons passief, zelfs als ons bestaan als soort wordt bedreigd.

Deel 3: Een andere kijk op abnormaal: kwelling als aanpassing

15: Niet gewoon om jezelf te zijn: mythes over verslaving ontkrachten

• Vertaling citaat Nora Volkow: in het geval van verslaving kun je neurobiologisch gezien niet meer spreken over een ´vrije wil´.
•  We hebben te maken met een natuurlijke reactie op onnatuurlijke omstandigheden, een poging om de pijn van verwondingen te verzachten die iemand in de kindertijd heeft opgelopen en van de spanningen die hij of zij als volwassene ervaart.
• George Carlin: ´het is een grote club, we zitten er allemaal in.´

16: Steek je hand maar op: een nieuwe kijk op verslaving

• Verslaving is een complex psychologisch, emotioneel, fysiologisch, neurobiologisch, sociaal en spiritueel proces. Een verslaving manifesteert zich als gedrag waarbij iemand tijdelijk verlichting of plezier ervaart en er daarom naar hunkert, maar dat op de lange termijn voor hemzelf of anderen negatieve gevolgen heeft, en desondanks weigert de betreffende persoon dit gedrag op te geven of kan hij of zij dat gewoon niet. Daarom zijn de drie belangrijkste kenmerken van verslaving:
  1. kortstondige verlichting of genot en daardoor hunkering;
  2. op de lange termijn negatieve gevolgen voor zichzelf of anderen;
  3. niet kunnen stoppen.
• In deze context is het nuttig om het traumaspectrum in gedachten te houden. Allerlei soorten leed, van de minder duidelijke ontwikkelingswonden die we trauma’s met de kleine t hebben genoemd tot de meer zichtbare trauma’s met een grote T, kunnen schreeuwen om verzachting van de pijn door middel van een  verslaving. Nogmaals, trauma’s/verwondingen hebben te maken met wat er in ons gebeurt en hoe die effecten aanhouden, niet met wat er met ons gebeurt.
• Het zal veel mensen wellicht verbazen als ze horen dat geen enkele druk op zichzelf verslavend is, zelfs niet de meest beruchte ‘risicovolle’ drugs, zoals crack en methamfetamine. Vincent Felliti (internist, een van de hoofdonderzoekers van de ACE studie): ‘Verslavingen hebben betrekkelijk weinig te maken met de vermeende verslavende eigenschappen van bepaalde middelen, behalve dan dat ze allemaal een gewenste psychoactieve verlichting van pijn opleveren. Met andere woorden, bij drugsgebruik gaat het om een begrijpelijke poging om jezelf te behandelen met eits dat bijna werkt, waardoor er steeds een verlangen naar een volgende dosis ontstaat.’
• Er is nog nooit één enkel verslavingsgen gevonden en dat zal ook nooit gebeuren.
• Hoe heftige ervaringen in de kindertijd de neurobiologische aspecten van verslaving in de hand werken wordt onder andere bepaald door aspecten van interpersoonlijke biologische processen waar we al naar hebben gekeken. Als een foetus in de baarmoeder stress ervaart, kan dat de kans op een verslaving bijvoorbeeld vergroten doordat dit het vermogen van de hersenen om met stress om te gaan verandert. Stress kan ook op de lange termijn invloed hebben op de hersengebieden die het prikkel-motivatiesysteem reguleren dat bij alle verslavingen, zowel verslaving aan drugs als aan gedrag, is aangetast.
• Psychiater, neurowetenschapper, auteur en vooraanstaand trauma-onderzoeker Bruce Perry zei tegen me: ‘We hebben onderzoek gedaan, en veel andere mensen hebben ook onderzoek gedaan, waaruit blijkt dat het aantal en de dichtheid van dopaminereceptoren in deze (hersen)gebieden al in de baarmoeder worden bepaald.’

• In feite is elke verslaafde een dopaminefanaat die iets buiten zichzelf zoekt om een dopaminekick te krijgen die het huidige moment opwindend en levendig maakt.

• Een verslaving begint als een poging om gevoelens op te wekken die we eigenlijk zelf zouden moeten opwekken. En dat zouden we ook doen als een ongezonde ontwikkeling ons niet in de weg had gezeten. Een seksverslaving heeft bijvoorbeeld niets te maken met een grote geslachtsdrift maar alles met dopamine.
• Toen Robert Palmer zong over verslaafd zijn aan de liefde, had hij met opgeheven handen tegen ons allemaal kunnen hebben: alle drugsverslaafden, alle workaholics, alle dwangmatige gokkers en shoppers en eters, alle mensen die wanhopig het volgende opwindende hoogtepunt of rustgevoel najagen. Behalve dan dat we het geen echte liefde is waaraan we verslaafd raken, maar onze wanhopige pogingen om met het gebrek aan echte liefde om te gaan, met alle middelen die daarvoor nodig zijn.

17: Een onnauwkeurige beschrijving van onze pijn: wat we verkeerd begrijpen over psychische aandoeningen

• Omdat de reguliere psychiatrie van hetzelfde laken een pak is als andere medische specialismen, probeert ze een biologische mechanistische verklaring voor deze mate van leed te vinden: psychische problemen worden gezien als een onbalans van hersenstoffen, die grotendeels door het DNA wordt veroorzakt.
• In tegenstelling tot wat ik vroeger geloofde, verklaart een diagnose ADHD, depressie of bipolaire stoornis helemaal niets. Dat geldt voor alle diagnoses. Diagnoses zijn abstracties of samenvattingen: soms heb je er wat aan, maar ze zijn altijd onvolledig. Diagnoses zijn een soort professionele steno voor het beschrijven van symptomen die iemand meldt of van de waarnemingen van iemands gedragspatronen, gedachten en emoties. Voor de persoon in kwestie lijkt een diagnose iets te verklaren en te valideren wat hij of zijn of haar hele leven al evaart en wat voorheen onduidelijk was om er de vinger op te kunnen leggen. Dat kan een eerste en positieve stap op weg naar genezing zijn. Dat weet ik uit eigen ervaring.

• Waarom volhard ik in mijn kritiek op het diagnostische model? Omdat diagnoses niks zeggen over de gebeurtenissen en dynamieken die ten grondslag liggen aan wat wordt waargenomen en ervaren.

• Men ontdekte dat kinderen die in december waren geboren 39% meer kans hadden op de diagnose ADHD dan hun klasgenoten die in januari van datzelfde jaar waren geboren. De reden? Decemberkinderen waren bijna een jaar jonger dan hun klasgenoten, waardoor hun hersenontwikkeling elf maanden achterliep.
• Waarom diagnosticeren we kinderen met een stoornis in plaats van dat we hun gezin, gemeenschap, school en maatschappij ‘diagnosticeren’ en behandelen?
• Ik ben niet tegen medicijnen. Niemand die de heilzame werking van psychiatrische medicijnen heeft gevoeld of gezien, kan ontkennen dat psychische aandoeningen ook neurobiologische aspecten hebben en dat ze de symptomen kunnen verlichten. dat een medicijn een positief effect heeft, zegt niets over de oorsprong van een symptoom.
• Psychiater, neurowetenschapper, auteur en vooraanstaand trauma-onderzoeker Bruce Perry: ‘Degenen die als kind niet goed verzorgd werden, bleken bijna dertig jaar later een grotere kans te hebben op een vergrote hippocampus, een hersenstructuur die belangrijk is voor onze emoties. Bovendien liepen ze meer risico op kenmerken van een ‘borderlinepersoonlijkheid’ en op suïcidaal gedrag. Met andere woorden, de genetica van de hersenen ‘veroorzaakte’ de ”ziekte’ niet en verklaarde ook niet de neurofysiologische verschillende tussen de deelnemers: ze waren allemaal het gevolg van levenservaring.’
• Het is onomstotelijk bewezen dat hoe meer tegenspoed een kind ervaart, des te groter het risico is op psychische stoornissen, waaronder een psychose.
• Als een kind tijdens zijn ontwikkeling emotionele wonden oploopt, kan dat ook negatieve fysiologische gevolgen hebben, zelfs wanneer het kind niet wordt misbruikt of verwaarloosd. Volgens Bruce Perry zijn negatieve ervaringen tijdens de kindertijd -van het soort dat het ACE-predikaat verdient- wel van belang, maar ‘niet zo bepalend als je vroegere relaties. De beste voorspeller van hoe je in het heden functioneert is hoe goed je met andere mensen verbonden bent, en de op één na belangrijkste factor die we zien is hoe je in vroegere relaties met andere mensen verbonden bent geweest.’
• Gevoelige mensen voelen meer, voelen dieper en worden gemakkelijker overweldigd door stress, niet alleen in hun eigen beleving maar ook puur fysiologisch. Zowel apen als mensen kunnen bijvoorbeeld genen erven die betrokken zijn bij de aanmaak van bepaalde hersenstoffen, zoals serotonine, die hen gevoeliger kunnen maken voor negatieve ervaringen of vatbaarder voor het effect van positieve ervaringen. (En natuurlijk is ook gevoeligheid een continuüm.)
• Gevoeligheid kan het ultieme totaalpakket zijn: begaafdheid en vloek, alles in één. Een groot aantal van de mensen met een ‘geestesziekte’ die ik heb ontmoet, hebben deze eigenschap ook en in sommige gevallen zijn ze zelfs verbijsterend gevoelig.
• Ondanks de mediahype rond de ontdekking van genen en het overvloedig gefinancierde DNA-onderzoek in de wetenschappelijke wereld heeft niemand ooit een gen geïdentificeerd dat geestesziekten veroorzaakt, en ook geen groep genen die de genetische code voor specifieke geestesziekten vormen of die aanwezig moeten zijn als iemand een psychiatrische stoornis heeft.
• Jehannine Austin: ‘Wat er tijdens ons leven met ons gebeurt bepaalt het verschil tussen mensen die wel een geestesziekte krijgen en mensen die er geen krijgen.’
• Ik geloof dat we verder moeten kijken dan de hardnekkige voorkeur die we voor genetische oorzaken lijken te hebben. Sommige van die factoren heb ik al behandeld:
  • terughoudendheid om trauma’s onder ogen te zien
  • verwaarlozing ontwikkelingspsychologie
  • genetica pleit ons vrij van verantwoordelijkheid (en schuld)

18: De geest is tot verbazingwekkende dingen in staat: van waanzin naar zingeving

• Het onderdrukken van een afgewezen emotie is de beste manier om te voorkomen dat je te erg wordt gekwetst, dat je een te pijnlijke breuk tussen jezelf en de omgeving ervaart.
• Depressie is geen manifestatie van een erfelijke pathologie, maar lijkt een copingmechanisme te zijn waarmee verdriet en woede worden verzacht en om gedrag af te remmen waarmee je jezelf in gevaar zou kunnen brengen. Het is niet zo dat er geen neurotransmitters bij depressie betrokken zijn. Maar hun afwijkingen weerspiegelen ervaringen in plaats van dat ze er de hoofdoorzaak van zijn.
• Het genezingsproces draait om het vinden van de zin van het leed. Een lijdend kind heeft twee opties als het gaat om het verwerking van haar ervaringen. Ze kan ofwel concluderen dat de mensen van wie ze liefde moet ontvangen incompetent, kwaadwillend of op een andere manier ongeschikt zijn om die taak te vervullen en dat ze helemaal alleen is in deze enge wereld. Of ze kan tot de conclusie komen dat het haar eigen schuld is. Hoe pijnlijk de laatstgenoemde verklaring ook is, ze is altijd nog veel beter dan de eerste, want dat levert een levensbedreigend beeld op voor een jong kind dat geen enkele macht heeft over de situatie en bij niemand terecht kan. De eerste optie is eigenlijk helemaal geen optie. Je kunt beter geloven: ‘Het is mijn schuld; ik ben slecht,’ want dan laat je de mogelijkheid open dat ‘als ik hard mijn best doe en braaf ben, er wel van me gehouden zal worden gehouden’. Zo begint zelfs het geloof in je eigen onwaardigheid, dat bijna bij iedereen voorkomt die een diagnose van een psychische stoornis heeft gekregen of verslaafd is, als een copingmechanisme.

• Zo zijn veel gedragingen en overtuigingen die vanuit het ene perspectief pure waanzin lijken te zijn, vanuit het andere perspectief zinvol. En in het begin zijn ze altijd zinvol. Als genezing het doel is, is het onze taak om er opnieuw zin aan te geven, maar nu als volwassenen met het voordeel dat we een groter onderscheidingsvermogen en meer mededogen voor onszelf hebben.

• Uit grootschalige onderzoeken is gebleken dat hoogstens 4% van het risico op schizofrenie kan worden toegeschreven aan verschillende genen, die geen van allen specifiek zijn voor deze aandoening, want ze zijn ook gerelateerd aan ADHD of autisme. Nogmaals, wat via de genen wordt doorgegeven, als er al iets wordt doorgegeven, is de vatbaarheid voor de ziekte, niet de ziekte zelf.
• Geestelijk afhaken (bij ADHD) is het minder extreme neefje van dissociatie (bij psychose) en maakt deel uit van de dezelfde familie van de zogenaamde escapistische aanpassingen. Het wordt door het organisme geactiveerd wanneer de omstandigheden stressvol zijn en er geen andere vorm van verlichting mogelijk is, wanneer je de situatie niet kan veranderen en er ook niet aan kunt ontsnappen.
• Het is waar dat we tegenwoordig steeds meer kinderen zien die heftige dingen meemaken, maar het slaat nergens op om de hersenen van een kind de schuld te geven van zijn of haar gedrag. En het heeft ook geen zin om de ouders de schuld te geven.
• Het is tijd dat we iets gaan doen aan de snel veranderende en steeds stressvollere omgeving waarin onze kinderen opgroeien, in plaats van meteen naar middelen te grijpen die de hersenfysiologie van kinderen beïnvloeden.

DEEL 4: De toxiciteit van onze cultuur

19: Van samenleving naar cel: onzekerheid, conflicten en verlies van controle

• We weten dat chronische stress, ongeacht wat de oorzaak ervan is, het zenuwstelsel onder druk zet, het hormoonstelsel verstoort, het immuunsysteem aantast, ontstekingen bevordert en ons lichamelijke en geestelijke welzijn ondermijnt.
• De hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA) wordt acuut of chronisch geactiveerd of overmatig geactiveerd en misschien zelfs uitgeput. Deze as verbindt de emotionele centra van onze hersenen en biologische processen van ons lichaam met elkaar. Vervolgens is er wat Bruce McEwen ‘allostatische belasting’ heeft genoemd: de slijtage van het lichaam doordat het in veranderende en uitdagende omstandigheden, waartoe ook trauma’s behoren, zijn inwendig evenwicht in stand moet houden.

• De structuur van een maatschappij die is gebaseerd op macht en rijkdom en waarin er ongelijkheid is tussen rassen en de beide geslachten, zorgt ervoor dat sommige mensen fysiologisch gezien een veel grotere last dragen dan anderen.

• De weigering om te erkennen dat economische en politieke omstandigheden relevant zijn voor de gezondheid en het geluk van individuele mensen is een kernkenmerk van een materialistische ideologie.
• Veel mensen zijn overgeleverd aan de genade van invloeden die ze totaal niet kunnen bevroeden, laat staan dat ze er controle over uit kunnen oefenen.
• Hoewel de meeste mensen verlies van controle en steeds minder zekerheid ervaren, hebben andere mensen juist een overvloed aan controle en zekerheid. Voor deze laag van de bevolking levert zelfs een conflict niet veel stress op.
• Warren Buffet (steenrijke investeringsmagnaat): ‘Er is inderdaad een klassenoorlog, maar het is mijn klasse, die oorlog voert, en wij winnen.’

20: Het beroven van de menselijke geest: ontwrichting en de ongenoegens die ermee gepaard gaan

• We zijn geconditioneerd door de genormaliseerde mythe dat we slechts individuen zijn die alleen maar persoonlijke doelen nastreven. Hoe meer we onszelf op die manier definiëren, des te meer we vervreemd raken van cruciale aspecten van wie we zijn en wat we nodig hebben om gezond te zijn.

• Ontwrichting komt in alle sociale klassen voor, ook al ziet ze erin de verschillende lagen van de samenleving wel anders uit. Maatschappelijke privileges beschermen sommige mensen tegen de uiterlijke verwoesting die door ontwrichting wordt aangericht, maar ze kunnen ons niet vrijwaren van wat er in ons gebeurt wanneer niet wordt tegemoet gekomen aan onze behoefte aan onderlinge verbondenheid, doelgerichtheid en authentiek zelfrespect. Prestaties, bepaalde kenmerken en de goedkeuring van andere mensen kunnen dit niet compenseren.

• Internationale onderzoeken laten een toename van eenzaamheid zien. We weten nu zeker dat chronische eenzaamheid samenhangt met een verhoogd risico op ziekte en overlijden.
• Omdat materialisme bevrediging belooft maar in plaats daarvan tot holle ontevredenheid leidt, schept het alleen maar meer hunkering naar materiaal bezit.
• Alle vormen van onthechting, zoals vervreemding, eenzaamheid, verlies van betekenis en ontwrichting, worden de meest overvloedige producten van onze cultuur. Geen wonder dat we meer verslaafd, chronisch ziek en geestelijk ontregeld zijn dan ooit tevoren en verzwakt door deze ondervoeding van geest, lichaam en ziel.

21: Het kan ze gewoon niet schelen als je er dood van gaat: sociopathie als strategie

• Neuromarketing is een strategische invasie van het menselijk bewustzijn, bewust gericht op de buitensporige activering en voortdurende prikkeling van de dopamine/endorfine-functies van de hersenen.
• Deze vorm van  mindhacking om massaverslavingen te bevorderen ondermijnt in neurochemische zin rechtstreeks de vrije wil. Het vermogen van de prefrontale cortex om verlangens te onderdrukken wordt opzettelijk getemperd en het vermogen van de lagere emotionele circuits om rationeel denken te ondermijnen wordt opzettelijk bevorderd.
• Ted Schrecker en Clare Bambra: ‘In landen die momenteel het meest neoliberaal zijn en in de periode 1980-2008 de grootste toename van het neoliberalisme meemaakten wan het percentage mensen met obesitas en overgewicht hoger’.
• ‘Het gaat er niet om wat je eet’, zei iemand heel scherp, ‘het gaat erom wat jou opeet.’

• De zakelijke elite, die wordt bediend door haar vorstelijk betaalde volgelingen op het gebied van wetenschap en psychologie, weet heel goed hoe ze kan profiteren van de stress die wordt opgewekt door het systeem dat hen zoveel macht geeft.

• Joel Bakan: ‘Als je het zo bekijkt, voldoen veel bedrijven aan de criteria van “sociopaten” die gewetenloos te werk gaan. Ze trekken zich niets aan van wat andere mensen als gevolg van hun daden overkomt, ze voelen zich niet geroepen om aan sociale of wettelijke normen te voldoen en ze hebben geen schuldgevoel of wroeging.’

• In mijn beleving illustreert de klimaatcrisis het duidelijkst het sociopathische gedrag van mensen in het bedrijfsleven en de overheid, die ruim op tijd zijn gewaarschuwd, maar die decennialang de dreiging hebben gebagatelliseerd of omwille van het winstbejag of machtswellust hebben ontkend.

• Op dit moment wordt onze wereld door zo’n abnormale en kwaadaardige transformatie geteisterd, een wereld die bestuurd wordt door een frauduleus en manipulerend systeem dat tegen het leven lijkt te zijn. Het abnormale is de norm geworden; het onnatuurlijke is het onontkoombare geworden.

22: Het zelfbewustzijn onder vuur: hoe ras en klasse onder de huid kruipen

• Zelfafwijzing heeft sterke fysiologische effecten die betrekking hebben op elk aspect van ons welzijn. Van jongs af aan is het een van de heftigste beschadigingen van racisme die je het meest kunnen raken.
• Als jonge kinderen ten opzichte van hun klasgenoten achtergesteld zijn of als hun gezin ten opzichte van andere gezinnen achtergesteld is, vertonen hun cardiovasculaire systeem, zenuwstelsel en hormoonstelsel een grotere stressreactie en lopen zij een groter risico op chronische medische aandoeningen.

• We hebben gezien dat emotionele stressoren, waarvan racisme de belangrijkste is, ‘onder de huid kruipen’: ze activeren ontstekingsbevorderende genen, ze bevorderen een vroegtijdige aftakeling van chromosomen en cellen, weefselbeschadiging, een hoger bloedglucoseniveau en een vernauwing van de luchtwegen. Zelfs als er geen sprake is van economische achtergesteldheid stapelen de spanningen van raciale vooroordelen zich in de loop van de tijd op.

• De levensverwachting van mensen die tot de inheemse bevolking behoren is vijftien jaar korter dan die van andere Canadezen, de kindersterfte twee tot drie keer hoger en diabetes 2 komt vier keer zo vaak bij hen voor, terwijl dit deel van de bevolking een eeuw geleden nog geen diabetes kende.

23: De schokdempers van de maatschappij: waarom vrouwen het slechter hebben

• Dat ‘niet naar zichzelf luisteren’ om voorrang te geven aan de behoeften van anderen is een belangrijke oorzaak van de gezondheidschadende rollen die vrouwen op zich nemen.
• Veel vrouwen worstelen niet alleen met de rollen die ze dankzij hun geslacht krijgen toebedeeld, maar lijden daarnaast ook nog onder de zware last van armoede, alleenouderschap en rassendiscriminatie. We hebben al gezien welk effect dit op hun gezondheid kan hebben.

24: We voelen hun pijn: onze trauma’s doordrenkte politiek

• Al met al werkt het systeem met een cyclische elegantie: een cultuur die is gebaseerd op verkeerde overtuigingen over wie en wat we zijn schept omstandigheden waarin niet aan onze basisbehoeften tegemoet wordt gekomen en kweekt zo een bevolking die pijn lijdt, niet met zichzelf en anderen verbonden is en geen betekenis uit het leven haalt. Een kleine selecte groep wordt op een voetstuk geplaatst. Dat zijn vooral mensen die al vroeg in hun leven over copingmechanismen beschikken die hen klaarstomen om de werkelijkheid te ontkennen, empathie te blokkeren, bang te zijn voor kwetsbaarheid, het verschil tussen goed en kwaad minder duidelijk te zien en om de waarheid over zichzelf niet onder ogen te zien. Vanaf dat voetstuk regeren ze over een meerderheid die zo hunkert naar troost en stabiliteit, die zo aan de grond is geraakt door cynisme en vervreemding, dat ze bereid zijn om hun authentieke instincten en zelfbevestiging in te ruilen voor de psycho-hechting van valse beloften en het troostende charisma van anderen. Deze verwonde leiders maken het cirkeltje door met hun verblinde prioriteiten en sociaal beleid de omstandigheden in stand te houden zoals ze waren, of maken ze erger.

Deel 5: Wegen naar heelheid

25: De geest leidt de weg: heling is mogelijk

• We kunnen niets doen aan de wereld die onze geest heeft geschapen en die beperkende , schadelijke, onware overtuigingen over onszelf en anderen in ons kan hebben ingeprent.  Maar we kunnen de verantwoordelijkheid leren nemen voor de denkgeest waarmee we onze toekomstige wereld scheppen. Het vermogen om te helen komt voort uit de bereidheid om dat te doen, om die verantwoordelijkheid te nemen. Deze bereidheid is geen eenmalige verklaring, maar een verbintenis van moment tot moment die we elke keer in herinnering kunnen roepen als we het contact ermee even kwijt zijn. Ik moet mezelf er bijvoorbeeld steeds opnieuw aan herinneren dat ik dat moet doen. Het is ook geen uitnodiging tot een zelfopgelegde naïviteit of zorgeloos zogenaamd positief denken. Het gaat om de bereidheid om onze zienswijze te heroverwegen.

26: Enkele principes die aan heling ten grondslag liggen

• Principes:
  1. Authenticiteit.
  2. Autonomie.
  3. Boosheid.
  4. Acceptatie.
• Onderzoek wijst uit dat het uiten van boosheid onze lichamelijke gezondheid kan ondersteunen, bijvoorbeeld bij mensen met ALS als fibromyalgie, twee aandoeningen die de reguliere geneeskunde voor vraagtekens stellen. ALS en fibromyalgie wordt in veel studies in verband gebracht met trauma´s in de kindertijd. Psychologische hulp zou kunnen worden gericht op het op een gezonde manier uiten van boosheid zodat de symptomen van fibromyalgie worden verzacht.
• 5 niveaus van mededogen:
  1. Gewoon menselijk mededogen.
  2. Het mededogen van nieuwsgierigheid en begrip.
  3. Het mededogen van erkenning.
  4. Het mededogen van de waarheid.
  5. Het mededogen van mogelijkheden.
• De les die je hieruit kun leren is niet dat je niet mag oordelen, want jij bent niet degene die oordeelt. Je onbewuste geest doet dat. Als je jezelf veroordeelt houd je zelf het rad van schaamte draaiende.  Je hebt juist de kans om je oordelende geest en de toestand van je lichaam vanuit mededogende nieuwsgierigheid te onderzoeken. Heling kan tot stand komen als we deze gekwetste wereld kunnen zien als een spiegel voor onze eigen pijn, en als we anderen de ruimte geven om zichzelf ook in ons weerspiegeld te zien. Deze herkenning maakt de weg vrij voor een hernieuwde verbinding.

27: Een vreselijk geschenk: ziekte als leraar

• Waar Julia en Will uiteindelijk voor kozen is een diepgaande verandering ten opzichte van het conventionele denken: een ziekte zelf zien als een middel tot genezing of op zijn minst als een mogelijkheid om iets te leren en te groeien.
• Voor alle duidelijkheid: ziekte is geen ´geschenk´ dat ik iemand zou toewensen.
• Jeffrey Rediger (psychiater die talloze gevallen van´wonderbaarlijke´ genezing van terminale kanker en andere dodelijke ziekten heeft onderzocht): ´De mensen die genezen veranderen hun overtuigingen over zichzelf of hun overtuigingen over het universum.´ Sommigen weigerden een medische behandeling, anderen zouden het zonder een medische behandeling niet hebben overleefd.

28: Voordat het lichaam nee zegt: de eerste stappen terug naar jezelf

• Fundamentele principes:
  1. Je persoonlijkheid is niet wie je bent, je bent niet je persoonlijkheid.
  2. De persoonlijkheid is een aanpassing.
  3. Ons lichaam houdt wel degelijk de score bij.
  4. De persoonlijkheid, en het verlies van onze wezenlijke natuur, is niet persoonlijk.
• Compassionate Inquiry (CI, mededogend onderzoek):
  1. Vraag 1: Waar zeg ik op belangrijke levensgebieden geen nee tegen?
  2. Vraag 2: Hoe beïnvloed het feit dat ik geen nee kan zeggen mijn leven?
  3. Vraag 3: Welke fysieke signalen heb ik over het hoofd gezien? Welke symptomen heb ik over het hoofd gezien die ik als waarschuwingssignalen zou herkennen als ik er bewust op zou letten?
  4. Vraag 4: Wat is het verborgen verhaal achter mijn onvermogen om nee te zeggen?
  5. Vraag 5: Waar heb ik deze verhalen geleerd?
  6. Vraag 6: In welke situatie heb ik het ´ja´ dat uitgesproken wilde worden genegeerd of ontkend?

29: Zien is niet geloven: zelfbeperkende overtuigingen ongedaan maken

• Ik heb genoeg gedaan, maar ben ik goed genoeg? We zijn bijna letterlijk gehypnotiseerd om te geloven dat we niet goed genoeg zijn.
• Oefening (basis Jeffrey Schwartz, hoogleraar psychiatrie):
  1. Herbenoemen.
  2. Herkaderen.
  3. Herfocussen.
  4. Herwaarderen.
  5. Herscheppen.

• Je hebt mechanismen aan de dag gelegd die in je hersenen waren geprogrammeerd voordat je voor iets anders kon kiezen en uit die automatische mechanismen en lang geleden geprogrammeerde overtuigingen heb je een leven gevormd. Het is tijd om opnieuw te scheppen: om je een ander leven voort te stellen , een leven dat echt de moeite waard is om te kiezen.

• Er zit liefde in je hart en die wil je verbinden met de liefde in het universum. Terwijl je herbenoemt, herkadert, herfocust en herwaardeert, laat je patronen los die je vastgehouden hebben en war je aan vastgehouden bent.
• De weg naar de hel is niet geplaveid met goede bedoelingen; hij is geplaveid met een gebrek aan intenties.

30: Van vijanden vrienden maken: de obstakels overwinnen die heling in de weg staan

•  Alles in ons, hoe verontrustend ook, is er om een reden.
• In het ergste geval is het schuldgevoel zo groot dat de betreffende persoon zich schuldig voelt omdat hij überhaupt bestaat.  Dit existentiële schuldgevoel is voorafgaand aan de taalontwikkeling en de ontwikkeling van het ik-bewustzijn van de betreffende persoon ontstaan.
• Ik kreeg mezelf te zien aan het begin van mijn leven: een baby die al verantwoordelijkheid droeg voor het leed om hem heen en overspoeld werd door schaamte en schuldgevoel omdat hij er de oorzaak van was.

• Een schuldgevoel is gerelateerd aan hersencircuits van het impliciete geheugen, waardoor het niet voor rede vatbaar is.

• Ik heb nog nooit iemand met een chronische lichamelijke ziekte of psychische aandoening behandeld of geïnterviewd die zich kon herinneren dat hij of zij negatieve gevoelens openlijk en vrij, zonder terughoudendheid, met zijn of haar verzorgers of een andere volwassenen had gedeeld. Mensen die hun kindertijd als gelukkig herinneren filteren dit aspect van hun kindertijd meestal weg, om de eenvoudige reden dat we ons gemakkelijker herinneren wat gebeurd is dan wat niet gebeurd is maar wel had moeten gebeuren.

31: Jezus in de tipi: psychedelica en heling

• Het therapeutisch gebruik van psychedelica vereist de juiste omgeving en de juiste intentie en begeleiding. Omgekeerd kunnen psychedelica in vaardig geleide sessies en in veilige omstandigheden pijn en verdriet aan het licht brengen waaraan mensen hun hele leven wanhopig hebben geprobeerd te ontsnappen, waardoor ze die beter kunnen accepteren.
• Dit alles gezegd hebbende, ben ik geen evangelist van psychedelica. In tegenstelling tot wat sommige enthousiastelingen zich graag inbeelden, zullen noch plantaardige, noch gefabriceerde psychedelische geneesmiddelen op zichzelf de gezondheidszorg of het menselijk bewustzijn in het algemeen veranderen. Daar zijn grootschalige sociale veranderingen voor nodig, zoals een verruiming van de gangbare medische denkwijze. Behandelvormen met psychedelica hebben veel te bieden, maar er zit nog een esoterisch tintje aan en ze zijn duur en tijdrovend. Om zowel praktische als culturele redenen zullen ze voor de meeste mensen buiten bereik blijven. Maar we moeten ze niet uitsluiten. We moeten het genezende effect dat ze op een heleboel endemische aandoeningen hebben waartegen de westerse geneeskunde grotendeels machteloos staat, niet negeren.

32: Authentiek leven: met spirit verbonden

• Terugkijkend zie ik dat de ervaring niet zozeer nieuwe overtuigingen heeft opgeleverd, maar wel het bijna militante ongeloof van mijn persoonlijkheid een stuk minder rigide heeft gemaakt.
• Het eerste wat ik in Peru heb geleerd ia dat heling buiten het denken plaatsvindt. Ten eerste is het verstand van nature verdeeld: onze persoonlijkheid spreekt zichzelf voortdurend tegen. In mijn geval hield een deel van mij altijd hoop, al was het een theoretische hoop, dat ik ooit, op de een of andere manier, een ´verlichtingsmoment´ zou kunnen ervaren, het grotere aha-moment, terwijl ween ander deel veilig opgeborgen zat en cynisme en pessimisme aanwakkerde. Onze diepste essentie daarentegen is één met zichzelf. Ons verstand, onze aan geleerde kennis, kan helende principes opslaan die de moeite waard zijn om te onthouden. Het kan ons zelfs naar ervaringen leiden die helend voor ons zijn. Er komt een moment, als we ´all the way´ willen gaan, dat deze vertrouwde beschermers bij de deur een stapje opzij moeten zetten en een minder intellectualistisch, kwetsbaarder element, ontdaan van gepantserde zekerheden, moeten binnenlaten.
• Ten tweede heb ik geleerd dat ik dit niet had kunnen plannen. Integendeel, de reeks gebeurtenissen die tot dat moment leidden gooiden al mijn plannen in de prullenbak. Mijn intrede in het rijk van de geest kon pas plaatsvinden toen ik de illusie van controle had opgegeven en me volledig had onderworpen aan hoe de dingen waren. Mijn bereidheid om mijn agenda te laten dwarsbomen was mijn weg naar binnen, de inzet die van mij werd verlangd om aan de speeltafel van het mysterie te ogen zitten.
• Ten derde heb ik iets geleerd wat hiermee te maken heeft, namelijk dat ik verschillende moeilijke dingen moest doen: mijn identiteit als leider of healer opgeven, mijn gewoonte doorbreken om anderen te helpen zonder tijd of energie over te houden voor mijn eigen transformatie en elke deuk in mijn persoonlijkheid aanvaarden die ik vreesde doordat ik uit de rol was gestapt die iedereen van mij  verwachtte. De grootste uitdaging was om voorbij de wrokkige protesten van mijn bedreigde ego te kijken: ´Ik mag deze mensen niet teleurstellen. Ze zijn helemaal hierheen gekomen om met mij samen te werken.´ Mijn identiteit, de persona waaraan ik me mijn hele leven had vastgeklampt, werd volledig ondermijnd. Het enige wat ik kon doen was onderhandelen over de voorwaarden van zijn overgave.
• Mijn ervaring met de sjamanen in Peru heeft me ook iets geleerd over wat heling niet is. Ik had jarenlang vastgehouden aan het idee dat ik alleen maar kon helen als ik een of andere monumentale cathartische ontlading zou doormaken, zoals ik bij andere mensen heb zien gebeuren, of misschien op de een of andere manier terug in de tijd moest gaan om mijn moeilijke verleden te herbeleven of op te ruimen. Die vorm kan het helingsproces wel degelijk hebben, maar het is niet voor iedereen noodzakelijk.
• ´Volgens de denkwijze van de Lakota´, zei Mehl-Madrona tegen me toen we elkaar ontmoetten om over dit boek te praten, en over een mogelijke samenwerking op evenementen, ´moeten we mensen die ziek zijn vieren en steunen, want zij zijn de kanaries in de mijn. Zij zijn degenen die ons laten zien dat onze maatschappij uit balans is en we moeten hen bedanken omdat zij die taak voor ons op zich nemen. We moeten allemaal meewerken aan hun heling, want waar zouden we zonder hen zijn? We zijn allemaal verantwoordelijk voor waar zij last van hebben. We hebben de verantwoordelijkheid om in ieders voordeel aan hun heling bij te dragen.

33: Een mythe ontmaskeren: een visie op een gezondere samenleving

• Ik kwam ook tot het hartverscheurende besef dat de droom die een balsem voor mijn ziel was geweest, namelijk die van een triomfantelijke Joodse nationale wedergeboorte op de voorouderlijke Bijbelse thuisplek van mijn volk, was verwerkelijkt doordat de Palestijnse bewoners van het land in een nachtmerrie werden gedwongen, een nachtmerrie die tot de dag vandaag voortduurt. Toen de waarheid echt bij me binnenkwam, was ik opnieuw verbaasd dat mijn ingebeelde universum zo´n vervormde versie van het echte bleek te zijn geweest. Bij een bezoek aan de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook huilde ik twee weken lang elke dag. (noot Angela Thissen: lees mijn  tweeluik over mijn bezoek aan de Westelijke Jordaanoever: deel 1 en deel 2).
• Mijn ontgoochelingen waren destijds zeer pijnlijk, ik betekenden dat ik iets moest achterlaten, iets wat ik had gekoesterd en waar ik een deel van mijn wereld omheen had gebouwd. En toch zou ik de vrijheid die gepaard ging met het loslaten van illusies niet willen inruilen voor de gemakken die ik moest opgeven. Ik heb gemerkt dat als een valse overtuiging wegvalt en de pijn is gezakt van het verlies en het gevoel dat ik maar een beetje ronddobber, er iets in mij ontspant, doordat het niet is meer belast met een onmogelijke taak van het verenigen van onmogelijke tegenstellingen. Onwetendheid kan een gelukzalige rust opleveren, maar dat is geen echte gelukzaligheid. Op collectief niveau kan ze op een grote schaal enorm veel leed tot gevolg hebben. We bewijzen onszelf en de wereld een grote dienst als we ons best doen om door onze illusies heen te prikken en ons open te stellen voor de waarheden die ze verhullen. ´Niet alles wat onder ogen wordt gezien kan worden veranderd,´ schreef James Baldwin, ´maar iets kan pas worden veranderd als het onder ogen wordt gezien.´ Want als we ons wereldbeeld voldoende zouden veranderen om de huidige situatie volledig onder ogen te zien en inzien welke prijs we moeten betalen voor hoe de dingen op dit moment zijn, zouden we er niet meer zo gemakkelijk mee instemmen.
• Wie verwacht dat de wereldwijde kapitalistische bedrijfsleven op een dag de waarheid van zijn eigen aard onder ogen zal zien en zichzelf fundamenteel zal transformeren, zal lang en vol frustratie moeten wachten.
• Daardoor is het aan ons als individu en als collectief om alternatieve bronnen van kennis te zoeken en te steunen, ons bloot te stellen aan onzekerheid, ons te verdiepen in de standpunten van anderen, of we het nu met die standpunten eens zijn of niet. Bovendien moeten we luisteren naar de mensen die in het veld activistisch werk verrichten en alert blijven op de vele tentakels die de mythe van normaal uitsteekt om zichzelf genormaliseerd te houden. Dit zou betekenen dat er nieuw soort burgerschap komt op basis van behoeften en eisen op dit moment.
• Op dit moment is er nog steeds een enorme weerstand tegen traumabewustwording van de kant van de medische wereld, ook al is deze weerstand meer subliminaal dan opzettelijk en meer passief dan actief.
• Ondanks het gedocumenteerde feit dat een groot aantal gevangenen hun misdaden begaan doordat ze als gevolg van ernstig kinderleed zijn geworden wie ze zijn, weet de gemiddelde advocaat of rechter nog minder over trauma´s dan gezondheidsprofessionals. Vanuit moreel oogpunt zou je ons rechtssysteem zelfs crimineel kunnen noemen.
• Gedurende de afgelopen decennia zijn miljoenen volwassenen en kinderen in een heleboel landen over de hele wereld in actie gekomen om belangrijke kwesties als milieurechtvaardigheid, de rechten van inheemse volkeren, vrouwenrechten, gendergelijkheid, rassengelijkheid en politiehervorming op de politieke agenda te zetten.Een voorbeeld van zo iemand is de tiener en klimaatactiviste Greta Thunberg, die haar autisme omschrijft als haar ´superkracht´ en een grote bijdrage heeft geleverd aan de bewustwording van haar generatie met betrekking tot klimaatverandering. ´Veel onwetende mensen zien het nog steeds als een ´ziekte´ of iets negatiefs,´ zei ze op twitter. ´Als de haters alleen maar naar je uiterlijk en verschillen kijken, betekent het dat ze geen argumenten meer hebben. Dan weet je dat je aan het winnen bent.´ Haar voorbeeld illustreert de helende kracht van zinvolle betrokkenheid. Voorafgaand aan haar klimaatcampagne bekende ze: ´Ik heb geen energie en geen vrienden en ik praat met niemand. Ik zit gewoon alleen thuis, met een eetstoornis.´

• Geïnspireerd door mensen als Thunberg en talloze anderen, van wie we de naam wellicht nooit zullen kennen, kunnen we nog eens kijken naar onze lijst van de factoren uit hoofdstuk 26, die heling bevorderen: authenticiteit, autonomie, boosheid en acceptatie, en er twee aan toevoegen die nodig zijn voor het nastreven van een brede transformatie: activisme en belangenbehartiging. De laatste twee zijn sociaal zinvolle manieren om de vorige vier tot één geheel te maken, met een aantal extra ingrediënten, solidariteit, collectief denken en verbinding om de versplinterde effecten van het kapitalisme tegengaan.

• Belangenbehartiging betekent onder andere dat we gebruikmaken van de voorrechten die we hebben om een stem te geven aan mensen die binnen de huidige maatschappij geen stem hebben. En activisme houdt onder andere in dat groepen mensen zich organiseren om noodzakelijke veranderingen te eisen. Beiden geven uitdrukking aan een gezond, noodzakelijk ´nee´, dat vaak vergezeld gaat van een volmondig ´ja´, bijvoorbeeld als reactie op een concreet beleidsdoel als Medicare for All in de Verenigde Staten of langverwachte gerechtigheid voor de inheemse volkeren van Canada. Deze twee extra factoren zijn geen individuele activiteiten. Dat kan ook niet. In september 2011 bezocht ik het Zuccoti-park in New York, de plek waar de Occupy Wall Street-protesten tegen ongelijkheid plaatsvonden. Hoe gebrekkig en vluchtig die beweging ook bleek te zijn, ik werd getroffen door het enthousiasme, de solidariteit en de pure energie van de mensenmassa toen ze een collectieve uitlaatklep vonden om hun visie op een rechtvaardige samenleving uit te dragen. Vaak wordt verhinderd dat die latente energie tot uiting komt, maar ze is in ons allemaal aanwezig.
• Ongebreidelde hebzucht, een gebrek aan authenticiteit en het verlies van verbinding hebben ons naar zo´n duistere plek gedreven dat het aan de jongeren is om ons bewust te maken van waaraan deze toxische cultuur zich zo lang schuldig aan heeft gemaakt en wat zij genegeerd heeft.
• Voorafgaand aan zijn proces wegens oorlogsmisdaden werd het meesterbrein achte de nazi-genocide, SS-luitenant-kolonel Adolf Eichmann, door verscheidene psychiaters als ´normaal´ verklaard, ´in ieder geval normaler dan ik´, zou een van hen volgens het verslag van Hannah Arendt hebben uitgeroepen. ´Een ander´, rapporteerde Arendt, ´had vastgesteld dat Eichmanns psychologische profiel, inclusief zijn  relatie met zijn vrouw en kinderen, zijn moeder en vader, zijn broers en zusters en vrienden, ¨niet alleen maar zeer wenselijk¨ was.´ (Noot Angela Thissen: lees mijn samenvatting van het boek ´Eichmann in Jeruzalem, de banaliteit van het kwaad´ en mijn blog hierover.)
• Dit is was de Amerikaanse psychiater Robert J. Lifton ´kwaadaardige normaliteit´ heeft genoemd. Veel van de grootste misdaden werden en worden nog steeds begaan door mensen in leidinggevende posities die in hun maatschappij als toppunt van normaal worden beschouwd, of het nu gaat om de productie van giftige chemicaliën die klimaatverandering bevorderen of bijvoorbeeld het aan het volk opleggen van een beleid dat in ver weg gelegen landen tot massale hongersnood leidt.
• Vaak blijkt dat mensen die de conventionele normaliteit tarten het gezondst zijn.
• Zoals we eerder hebben gezien, is authenticiteit de beste remedie tegen de hypnotiserende invloed van normaliteit: betekenis vinden in wat je vanbinnen ervaart, ongehinderd door leugens die door de maatschappij tot gemeengoed worden gemaakt, waaronder wat Daniel Siegel noemt ´de leugen van het afgescheiden solo-zelf´. Die onwaarheid is de ultieme abnormaliteit. In mijn beleving is een leven dat is gewijd aan het doorzien van zo´n traumatiserende onwaarheid, dus een leven dat buiten de grenzen van die onwaarheid wordt geleefd en gecreëerd, een goed geleefd leven.

• Het begint allemaal met wakker worden. We zijn gezegend met een ongelooflijke belangrijke kans. Door schadelijke mythen van ons af te werpen die ervoor zorgen dat we de verbinding met het onszelf, elkaar en de planeet kwijtraken, kunnen we wat normaal en natuurlijk is stukje bij beetje dichter bij elkaar brengen. Het is een taak die de tijd overstijgt, een taak die het verleden kan verlossen, het heden kan inspireren en die ons in de richting van een zonnigere, gezondere toekomst kan leiden. Het is onze meest angstaanjagende uitdaging en grootste kans.

Ik las dit boek uit op eerste kerstdag ;-).  Ik wens iedere lezer authenticiteit, autonomie, boosheid, acceptatie, activisme en belangenbehartiging toe in 2023!