Mishra behandelt in het boek´de wereld na Gaza (2025)´ de humanitaire lessen die denkers en schrijvers (als Primo Levi, Hannah Arendt en Jean Améry) uit de Shoah trokken en dan met name in de manier waarop dit van invloed is geweest op hoe over Israël is gedacht. Vervolgens maakt hij duidelijk hoe buiten het Westen aangekeken is (en wordt) tegen de lessen van de holocaust en plaatst hij het in perspectief van de koloniale geschiedenis (zie recensie Scheltema).

Al in de jaren dertig wezen antikoloniale denkers erop dat de Holocaust ook in een geschiedenis van racistisch geweld paste, zegt Mishra. ¨Alle praktijken die de nazi’s inzetten tegen de Europese Joden waren al gebruikt in de koloniën. Maar dat perspectief hoor je amper in het Westen, waar men de Holocaust ziet als een afwijking in een anderszins glorieuze, deugdelijke geschiedenis. In dat narratief was Europa weliswaar medeplichtig aan de vernietiging van Europese Joden, maar toonde het vervolgens berouw en is het nu weer een morele actor. Vandaar de steun aan de staat Israël, die voortkwam uit de Holocaust.” (NRC interview).

¨Ik heb mijn enige hoop gevestigd op het individuele geweten. Vooral van degenen die zijn opgeschrikt door de verschrikkingen in Gaza. Dat zijn voornamelijk jonge mensen, die instinctief reageerden op de destructie. Hun educatie in de geschiedenis van het Midden-Oosten is nog maar net begonnen – vijftien maanden geleden. Ze hoeven de geschiedenis van het conflict of de Holocaust niet te kennen voor de reactie die we allemaal delen als we menselijke pijn zien: we vragen ons af hoe dat komt. Die vraag is des te urgenter als het leed mede wordt veroorzaakt door mensen om ons heen, zoals onze eigen regering. Ik hoop echt dat wanneer jonge mensen machtsposities krijgen in zogenaamd democratische instellingen, ze het gevoel van goed en kwaad behouden dat ze de afgelopen maanden hebben gekend. En dat ze daarnaar zullen handelen.”

Deel I: Leven na de Shoah. Israël en het onherstelbare recht.

• Door de werken van Améry, Levi, Bauman en anderen te lezen en van aantekeningen te voorzien, probeerde ik het benauwende gevoel van onrecht te verzachten dat was opgekomen toen tot me doordrong hoe Israël de Shoah interpreteerde:het had meedogenloze principe genationaliseerd dat alleen wie sterk is en als eerste toeslaat, verdient te leven.
• Was Israëls verheffing van overleven tot de enige waarde en het enige doel van het menselijk leven – onder klinkend applaus van de westerse mogendheden- de belangrijkste les van de Shoah? En zo ja, wat onderscheidde de erfenis van de Shoah dan van het negentiende-eeuwse sociaal-darwinisme; de giftige kern van Europese nationalismen en imperialismen (inclusief die van Duitsland) die streden om lebensraum?
• Al tijdens zijn (Levi) lange reis terug naar Italië, waarbij hij jonge zionisten ontmoette die op weg waren naar Palestina, voelde hij de ´onherstelbare aard van het onrecht, die zich als een infectie verspreidt´. Uiteindelijk zag jij de Shoah als ´een onuitputtelijke bron van het kwaad´ die ´als haat in de overlevenden voortleeft en op duizenden manieren verschijnt, tegen de wil van iedereen in, als wraakzucht, als moreel verval, als ontkenning, als vermoeidheid, als berusting´.
• De waarschuwing van Levi, en zijn werk in het algemeen, werd een referentiepunt toen ik meer begon te verdiepen in de radicaalste ommekeer in de Joodse geschiedenis.: van een kleine, marginale en passieve minderheid waarop in het Westen werd neergekeken naar een invloedrijke groep in de moderne wereld, betrokken bij en zelfs medeschuldig aan bijna alle noodlottige ontwikkelingen en antagonismen in het verleden.
• Ik had Israël gezien als gegrondvest vanuit een diepgevoelde morele en existentiële noodzaak na de verschrikkingen van de Shoah. Maar al snel werden de jisjoev, de Joodse gemeenschap in Palestina van vóór de staat, besmet met een gevaarlijk nationalisme.
• In een brief aan filosoof Gershom Scholem schreef Hanna Arendt dat ´er een zeer reëel gevaar bestaat dat een overtuigd nationalist geen andere keuze heeft dan racist worden´ en dat ´de metamorfose van mensen in een raciale horde een eeuwig aanwezig gevaar is in deze tijd (…) Ik geloof stellig dat een Joodse natiestaat een dom en gevaarlijk idee is´.
• In de jaren veertig deed de regering er alles aan om ´de oprichting van een officieel, door de overheid gefinancierd instituut ter herinnering aan de Holocaust en zijn slachtoffers´ uit te stellen.
• Veel zionisten hadden, net als hindoenationalisten, de door christelijke Europeanen geuite racistische beschuldiging geïnternaliseerd dat hun geloofsgenoten lafaards en zwakkelingen waren; ze deden er alles aan om zich vol mannelijke deugden als kracht en moed te tonen, vooral toen het bewijs van wat zij als zwakte verachtten zich bleef opstapelen.
• ´De rol die de Joodse leiders bij de vernietiging van hun eigen mensen hebben gespeeld, is zonder twijfel de zwartste bladzijde in het hele gruwelijke verhaal,´ aldus het strenge oordeel van Arendt.
• Ben-Gurion hoopte dat het aanwijzen van de nieuwe nazi´s in Arabische landen (zoals de Palestijnse grootmoefti van Jeruzalem, Mohammed Amin Al-Husseini) de verantwoordelijkheid zou verdoezelen van de werkelijke daders van de Shoah, die toen nog onder officiële bescherming van West-Duitsland woonden; het land waarvan hij net veel geld en wapens had weten te bemachtigen.
• Op posters bij anti-Oslo-demonstraties, waar Netanyahu vaak sprak, stond Rabin afgebeeld in een SS-uniform; dit was de opmaat naar de moord op Rabin in 1995 en bracht onherstelbare schade toe aan de mogelijke vorming van een groot ´vredeskamp´ in de Israëlische politiek.
• Toen het bestaan van Israël in de jaren zestig opnieuw werd opgevat als een voorbereiding op een volgende Shoah, leek aanhoudende agressie de enige reële oplossing voor de Palestijnse kwestie. Strijdlust werd als noodzakelijk gezien, niet alleen om Palestijnse aanspraken op Israëlisch  grondgebied de kop in te drukken, maar ook om de machteloosheid van Europese Joden tijdens de Shoah te wreken en de schande van hun passieve slachtofferschap weg te poetsen. Zo werd de Shoah de heilige kern van het Israëlische nationalisme, en daarmee werd politiek onderhandelen zinloos en werden de grofste vormen van geweld en onteigening gerechtvaardigd als zelfverdediging.

Deel II: De Shoah zál herdacht worden.

Duitsland van antisemitisme tot filosemitisme.

• De naoorlogse symbiose van Duitsland en Israël stond centraal in, volgens de bittere woorden van Primo Levi, ´de gewetenloze politieke spelletjes´ die de rehabilitatie van Duitsland bespoedigden, slechts enkele jaren na het bekend worden van de volle omvang van het genocidale antisemitisme.
• Het tegenovergestelde van de verzoenende houding van West-Duitsland jegens nazi´s was wat Améry ´opdringerig filosemitisme´ noemde.
• Tijdens het Eichmann-proces werd de aanhoudende nazisteun in Duitsland gebagatelliseerd en werden de nazistische sentimenten in Arabische landen overdreven.
• Het  lijkt wel of Duitsland door te claimen de intensiefste herinneringscultuur te belichamen de afrekening met de misdaden die deze cultuur überhaupt noodzakelijk maakten kon vermijden.
• De geallieerde mogendheden dwongen het verslagen Duitsland in Versailles tot voortijdige dekolonisatie. Maar het verlies van koloniaal gebied, gevolgd door de bezetting van Duits grondgebied door zwarte Franse militairen,leidde tot een opbouw van enorme reservoirs aan gewelddadige sentimenten.

De amerikanisering van de Holocaust.

• De nazi-oorlog tegen de Joden, dei zich in in de loop van de jaren dertig ontwikkelde met als climax met als climax de Endlösung, bracht honderdduizenden Joodse vluchtelingen op de been. Maar het Amerikaanse noch het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken had de wens hen te redden.
• En vanaf 1946 werden op Cyprus, destijds een Britse kolonie, meer dan vijftigduizend Joden in kampen vastgehouden, hoofdzakelijk overlevenden van de Shoah in Europa. Zelfs na mei 1948, toen de pas opgerichte staat Israël de deur openzette voor alle Joodse nieuwkomers, weigerden de Britten mannen van dienstplichtige leeftijd uit deze kampen te laten vertrekken. Pas begin 1948 werden ze opgedoekt.
• De overlevenden moesten nog vele schokken en beproevingen doorstaan, die ze veelal niet hadden verwacht van hun bevrijders.
• Vanaf de jaren zeventig ging het snel. In april 1978 bracht de minitelevisieserie Holocaust een radicale verandering teweeg in het Amerikaanse bewustzijn van den nazimisdaden.
• Gevangen in het frame van de Holocaust verloren de oude problemen van het Midden-Oosten onvermijdelijk hun complexiteit; er leken steeds vaker geen legitieme gronden te zijn om ooit kritiek te hebben op Israël, laat staan druk uit te oefenen op het land om de condities voor een Palestijnse staat gebaseerd op de grenzen van voor 1967 mogelijk te maken.
• De evangelische solidariteit met het zionisme was natuurlijk geen uitdrukking van liefde voor het Joodse volk.
• Witte nationalisten, die zich lang geremd voelden door de normen van het links-liberalisme in het Westen, voelden logischerwijs een diepe affiniteit met Israël, een staat die het politieke en culturele pluralisme ongegeneerd heeft verworpen en nu met toenemende onschendbaarheid en zelfs openlijke voldoening internationale juridische, diplomatieke en ethische protocollen schendt.
• Twee eeuwen lang hebben westerse landen in heel Azië, Afrika, het Caribisch gebied en de Pacific volken onderworpen, gevoed door de nu door Israël heilig verklaarde sociaal-darwinistische overtuiging dat een ras, volk of land dat niet overheerste, zelf overheerst zou worden, en dat zij die het onderspit dolven in het wereldwijde gevecht om grond, bestaansmiddelen en markten uitroeiing stond te wachten.

Epiloog

• Gaza heeft de schaduw van de Shoah verlengd, die nu over veel meer mensen valt dan alleen de Joden in de wereld.
• Met hun onverschilligheid ten aanzien van carrière maken en hun uitdagingen van de gevestigde orde om zich te hervormen óf hen te vermorzelen, hebben de demonstranten een ongebruikelijk soort moed getoond. Ze weigeren medeplichtig te zijn aan gecorrumpeerde instituties en tonen daarmee een onontbeerlijk geloof in het vermogen van de mens om zich te verzetten tegen een misdadige autoriteit en machtelozen te herkennen en in elke situatie met hen mee te leven.
• Het lijkt er steeds meer op dat het herstellen van de kracht en waardigheid van het individuele geweten alleen kan worden toevertrouwd aan hen dien zich door de rampspoed van Gaza plotseling bewust zijn geworden van hun morele superioriteit. Want beter dan de ouderen met hun goede posities lijken zij te zien waar lafheid, inschikkelijkheid en opzettelijke domheid toe leiden en dat velen, verblind door macht en geld, en gemotiveerd door carrière maken en maatschappelijke stijging, de broosheid van ons bestaan vergeten.
• Het is mogelijk, waarschijnlijk zelfs, dat ze zullen verliezen. Israël, met zijn overlevingspsychose , is niet het ´verbitterde overblijfsel´ zoals George Steiner het noemde, het is eerder de voorbode van een failliete en uitgeputte wereld.
• Er zijn al té veel bewijzen dat de boog van het morele universum niet richting gerechtigheid buigt; machtige mannen hebben altijd gedaan alsof hun bloedbanden noodzakelijk en rechtvaardig zijn. Het is niet moeilijk je een zegevierend einde van het Israëlische offensief voor te stellen of een oppoetsbeurt achteraf door historici, journalisten en politici.
• Degenen die zich verzetten tegen de Israëlische wreedheden en de westerse propaganda die zaken weglaat of vertroebeld, kunnen hun doel niet veel hoger stellen. Het risico is dat ze voortaan met bittere gevoelens zullen leven als het mislukt. Maar misschien hebben hun uitingen van woede en solidariteitsacties de grote eenzaamheid van de Palestijnen iets verlicht. Ze bieden ook enige hoop voor de wereld na Gaza.