Ik las in maart/april 2022 het boek ´traumasporen´ van Bessel van der Kolk en arceerde een aantal passages. Ik heb ze hieronder overgenomen. Het betreft dus geen volledige, evenwichtige samenvatting van het gehele boek.

Voorwoord:

• Uit onderzoek dat is uitgevoerd binnen deze nieuwe discipline, is gebleken dat trauma daadwerkelijke fysiologische veranderingen tot gevolg heeft, waaronder een herkalibratie van het alarmsysteem van de hersenen, een toename van stresshormoonactiviteit en wijzigingen in het systeem dat relevante informatie van irrelevante informatie onderscheidt. We weten nu dat trauma schadelijke wijzigingen toebrengt aan het hersengebied dat het fysieke, belichaamde gevoel van ´leven´ doorgeeft. Deze wijzigingen verklaren waarom getraumatiseerde overmatig waakzaam worden voor dreiging ten koste van hun vermogen om zich spontaan door hun dagelijkse leven te bewegen. Ze helpen ons ook begrijpen waarom mensen na een trauma zo vaak tegen dezelfde problemen blijven oplopen en zoveel moeite hebben om te leren van hun ervaringen. We begrijpen nu dat hun gedrag niet het gevolg is van een moreel gebrek of een teken dat zij wilskracht of karakter missen – de oorzaak ligt in werkelijke veranderingen die in de hersenen zijn opgetreden.

Deel 1: de herontdekking van trauma

H1: de lessen die ik leerde van Vietnamveteranen

• Mijn werk in de veteranenkliniek maakte al gauw duidelijk hoe ondraaglijk het kan zijn om de werkelijkheid onder ogen te zien.
• We houden graag vast aan het beeld van het gezin als een veilige haven in een harteloze wereld, van ons eigen land als een plek die enkel bevolkt wordt door rationele, beschaafde mensen.
• Vellen stopten met de behandeling, niet alleen omdat het ons niet lukte om hen te helpen, maar soms ook omdat we de dingen juist erger maakten. Het keerpunt kwam in 1980 toen een groep Vietnamveteranen, met steun van de New Yorkse psychoanalytici Chaim Shatan en Robert J. Lifton, de American Psychiatric Association ervan wist te overtuigen om een nieuwe diagnose in hun handboek op te nemen: de posttraumatische stressstoornis (PTSS).

H2: revolutionaire veranderingen in ons begrip van het brein en de geest

• Semrad leerde ons dat het leeuwendeel van menselijk lijden betrekking heeft op liefde en verlies, en dat het de taak van therapeuten is om mensen te helpen om de realiteit van het leven ´te erkennen, ervaren en verdragen´- met alle daarbij behorende genoegens en diepe teleurstellingen. ¨De belangrijkste oorzaak van ons lijden bestaat uit de leugens die wij onszelf vertellen¨ zij hij regelmatig. Hij moedigde ons aan om eerlijk tegenover onszelf te zijn over elk aspect van onze ervaring. hij zei regelmatig dat mensen nooit beter kunnen worden zonder te weten wat ze weten en te voelen wat ze voelen.
• Het voorwoord van de historische DSM-III in 1980 was gepast bescheiden en erkende dat dit diagnostisch systeem onnauwkeurig was – zo onnauwkeurig dat het nooit gebruik diende te worden voor forensische of verzekeringsdoeleinden. Zoals we later in dit boek zullen zien, was die bescheidenheid van bedroevend korte duur.
• We kwamen tot de conclusie dat de veronderstelling van Beecher dat ´sterke emoties pijn kunnen blokkeren´ het gevolg was van morfineachtige stoffen die door de hersenen worden aangemaakt.

H3: een kijkje in het brein: de neurologierevolutie

• Ongeacht hoeveel inzicht en begrip we ontwikkelen met betrekking tot ons verleden, het rationele brein is niet bij machte om de emotionele hersenen over te halen om de eigen werkelijkheid los te laten.
• Het is zoveel gemakkelijker voor mensen die iets onbeschrijflijks hebben meegemaakt om te praten over wat hen is aangedaan – om een verhaal te vertellen over hoe zij tot slachtoffer werden gemaakt, of over wraak- dan om de realiteit van hun innerlijke ervaring waar te nemen, te voelen en onder woorden te brengen.

Deel 2: trauma en je brein

H4: rennen voor je vege lijf: de anatomie van het overleven

• Om traumatische stres te kunnen begrijpen en behandelen, is het essentieel om het verschil tussen deze twee regulatieroutes te kennen. Regulatie van boven naar beneden (aangestuurd door de mediale profrontale cortex) bestaat uit het versterken van het vermogen van de wachttoren om fysieke gewaarwordingen te overzien. Mindfulness, meditatie en yoga kunnen hierbij helpen. Regulatie van beneden naar boven (door de reptielenhersenen) behelst het herkalibreren van het autonome zenuwstelsel. We kunnen toegang krijgen tot het autonome zenuwstelsel door middel van ademhaling, beweging of aanraking.

H5: verbindingen tussen het lichaam en de hersenen

• Het sympatische zenuwstelsel is verantwoordelijk voor arousal (activering van het centrale en autonome zenuwstelsel), inclusief de vecht- en vluchtreactie. Het sympatisch zenuwstelsel stuurt bloed naar de spieren om snelle actie mogelijk te maken, onder meer door de bijnieren adrenaline te laten afgeven, wat de hartslag versnelt en de bloeddruk verhoogt.
• De tweede tak van het autonome zenuwstelsel is het parasympatische (letterlijk ´tegen emoties´) zenuwstelsel, dat zelfbehoudsfuncties stimuleert, zoals spijsvertering en wondgenezing. Het stimuleert de afgifte van de neurotransmitter acetulcholine, die de arousal afzwakt, de hartslag verlaagt, de spieren ontspant en de ademhaling weer normaal en rustig maakt.
• Iedere keer als je dep inademt, activeer je het sympatische zenuwstelsel. Uitademen daarentegen activeert het parasympatische zenuwstelsel, wat de hartslag vertraagt.
  1. Reptielenhersenen (hypothalamus en hersenstam): oudste en meest instinctieve hersendeel. Reguleert primaire instincten zoals voortplanting, overleven, stress en angst en vormt voor een belangrijk deel je onderbewuste systeem.
  2. Zoogdierenbrein (limbisch brein) is de laag om het reptielenbrein heen en regelt emoties, sociaal gedrag en motivatie.
  3. Het mensenbrein (neocortex) is betrokken bij hogere functies zoals waarneming, bewuste beweging, taal en redeneren en abstract denken.
• In 1994 introduceerde Stephen Porges de polyvagaaltheorie. Polyvagaal verwijst naar de vele vertakkingen van de nervus vagus -Darwins ´hersenzenuw´- die verschillende organen met elkaar verbindt, zoals het brein, de longen, het hart, de maag en de darmen. Porges bedacht de term ´neuroceptie´ voor het beschrijven van het vermogen om relatief gevaar en veiligheid te beoordelen in onze omgeving.
• Het autonome zenuwstelsel regelt drie fundamentele fysiologische toestanden. De mate van veiligheid bepaalt welke van de drie toestanden op enig moment wordt geactiveerd.
  1. Als we ons bedreigd voelen, schakelen we instinctief over op het eerste veiligheidsniveau: sociale betrokkenheid (ventrale vagale complex vanuit hersenstam). We doen een beroep op de mensen om ons heen voor hulp, steun en troost.
  2. Als er echter niemand te hulp schiet of als we ons in direct gevaar bevinden, dan valt het organisme terug op een primitievere manier om te overleven: vechten of vluchten (sympatisch zenuwstelsel vanuit limbische hersenen/zoogdierhersenen/emotionele hersenen).
  3. Indien we daarin falen (omdat we niet kunnen wegkomen, worden vastgehouden of gevangenzitten) probeert het lichaam om zichzelf te beschermen door zich af te sluiten en zo min mogelijk energie te verbruiken: verstijving of ineenstorting (reptielenhersenen: dorsale vagale complex, oud deel van het parasympatische zenuwstelsel) middels een  drastische vermindering stofwisseling van het lichaam.
• Steve Porges hielp me beseffen dat de natuurlijke staat van zoogdieren is om enigszins op hun hoede te zijn. Om ons emotioneel dicht bij een ander mens te kunnen voelen moet ons defensieve systeem echter tijdelijk worden stilgelegd. Veel getraumatiseerde mensen zijn te waakzaam om te kunnen genieten van de simpele geneugten die het leven te bieden heeft, terwijl anderen te verdoofd zijn om nieuwe ervaringen op te doen of alert te zijn op tekenen van werkelijk gevaar. De rookmelders van de hersenen zij defect.

H6: het verlies van je lichaam, het verlies van je zelf

• Naar aanleiding van het trauma zelf, en door het moeten omgaan met de angst die lang daarna nog voortborduurde, hadden deze patiënten geleerd om de hersengebieden uit te schakelen die de innerlijke gevoelens en emoties doorgaven die gepaard gaan met, en kenmerkend zijn voor, doodsangst (waaronder de wachttoren MPFC, mediale prefrontale cortex). Hun relatie tot hun eigen innerlijke werkelijkheid was aangetast. Trauma heeft hun innerlijke kompas uitgeschakeld. Getraumatiseerde mensen voelen zich chronisch onveilig in hun eigen lichaam.
• Mindfulness zorgt voor het versterken van de MPFC, een hoeksteen van het proces dat leidt tot het herstel van trauma.

Deel 3: de kindergeest

H7: op dezelfde golflengte komen: gehechtheid en afstemming

• Mensen die geen verbinding kunnen maken via hun werk, vriendschappen of gezin, zoeken vaak andere manieren van contact, bijvoorbeeld door middel van ziekte, rechtszaken of familievetes. Alles is beter dan dat ellendige gevoel van er niet toe doen en vervreemding.

Deel 4: de sporen van trauma

H12: de ondraaglijke zwaarte van het herinneren

• Traumatische herinneringen zijn fundamenteel verschillend van de verhalen die we over ons verleden vertellen. Ze zijn gedissocieerd: de diverse gewaarwordingen die door de hersenen werden geregistreerd ten tijd van het trauma zijn niet goed geïntegreerd tot een verhaal, een stukje autobiografie.
• ¨Ik nam afscheid van mijn cognitieve gedragstherapeut om samen te gaan werken met een psychodynamische psychiater en ik schreef me in voor pilateslessen. Deze psychiater zei dat hij ervan uit was gegaan dat ik, gelet op alles wat ik had bereikt met mijn kinderen en in mijn carrière, voldoende veerkracht bezat om mezelf te genezen, zolang hij een veilig toevluchtsoord voor me kon creëren waar ik dat kon doen. Dit uur in de week werd een wijkplaats waar ik het mysterie kon ontrafelen van hoe ik zo beschadigd was geraakt en een beeld van mezelf kon reconstrueren dat heel was, niet gefragmenteerd, en rustig, niet gekweld. Door pilates kreeg ik een sterkere fysieke kern. Bovendien vond ik daar een gemeenschap van vrouwen die bereid waren om om te accepteren en te steunen op een manier die ik  niet meer had gekend sinds het trauma. Deze combinatie van ´kernversterking´ (psychisch, sociaal en fysiek) gaf me een gevoel van persoonlijke veiligheid en zelfbeschikking. Het plaatste mijn herinneringen in een ver verleden, waardoor er ruimte ontstond voor het heden en de toekomst.

Deel 5: wegen naar herstel

H13: herstellen van trauma: zeggenschap over zelf

• Een nieuw richtpunt voor herstel:
  • Posttraumatische reacties worden aangestuurd vanuit de emotionele hersenen. Emotionele hersenen openbaren zich d.m.v. lichamelijke reacties zoals een bonzend hart.
• Limbischsysteemtherapie:
  • Om traumatische stress te kunnen verwerken is het van fundamenteel belang om de juiste balans tussen het rationele brein (neocortex) en de emotionele hersenen (limbisch) te herstellen, zodat je het gevoel kunt hebben dat je controle hebt over hoe je reageert en hoe je je leven leidt.
  • We kunnen alleen toegang krijgen tot de emotionele hersenen via het zelfbewustzijn. Dat betekent dat we de mediale prefrontale cortex moeten activeren, het deel van de hersenen dat waarneemt wat er binnen in ons gaande is en ons daardoor in staat stelt om te voelen wat we voelen (iteroceptie).
• Verzoening met de emotionele hersenen:
  1. omgaan met hyperarousal
     • Ongeveer 80% van de vezels van de nervus vagus (die de hersenen verbindt met een groot aantal inwendige organen) zijn afferent, dat wil zeggen, ze lopen van het lichaam naar de hersenen. Dit betekent dat we ons arousalsysteem rechtstreeks kunnen trainen door de manier waarop we inademen, zingen en bewegen.
  2. het belang van mindfulness:
     • De kern van herstel is zelfbewustzijn.
     • Mindfulness brengt ons in contact met de voorbijgaande aard van onze gevoelens en waarnemingen.
     • Getraumatiseerde mensen zijn vaak bang voor gevoel. Niet de daders maar hun eigen gevoelens zijn nu de vijand. Ook al is het trauma iets dat in het verleden plaatsvond, de emotionele hersenen blijven gevoelens genereren die angst en machteloosheid oproepen. Hun zintuiglijke wereld is voor een groot deel verbonden gebied.
  3. relaties:
     • Studie na studie wijst uit dat een goed steunnetwerk de allerbelangrijkste en krachtigste bescherming is tegen traumatisering.
     • Je hebt een gids nodig die niet bang is voor gruwelijkheden en die je duisterste woede in toom kan houden, iemand die kan waken over jouw heelheid terwijl je de gefragmenteerde ervaringen onderzoekt die je al zo lang voor jezelf verborgen hebt gehouden.
  4. collectieve ritmes en synchroniciteit
  5. aanraking (lichaamswerk)
  6. actie ondernemen
     • Mensen die op een ramp reageren door actief iets te doen gebruiken hun stresshormonen voor hun juiste doel en lopen daardoor veel minder risico om getraumatiseerd te raken.
     • In 1983 schreef Pierre Janet, de eerste trauma-onderzoeker, over ´het genot van de voltooide actie´.
• Traumatische herinneringen integreren:
  • Als de hersengebieden die door hun inactiviteit verantwoordelijk zijn voor flashbacks in werking gehouden kunnen worden terwijl men zich de traumatische gebeurtenissen herinnert, kunnen mensen zulke herinneringen integreren als iets dat dat tot het verleden behoort (EMDR).
  • Zonder een brein dat alert en aanwezig is, kan er geen sprake zijn van integratie en oplossing.
• Cognitieve gedragstherapie (CGT):
  • Het herbeleven van trauma reactiveert het alarmsysteem het alarmsysteem van het brein en schakelt kritieke hersengebieden uit die nodig zijn om het verleden te integreren, waardoor het zeer waarschijnlijk is dat de patiënten het trauma simpelweg herbeleven i.p.v. verwerken. Exposure helpt soms bij het omgaan met angst en onzekerheid, maar het is niet bewezen dat het ook helpt bij schuldgevoelens of andere complexe emoties.
• Desensibilisatie:
  • Desensibilisatie voor onze eigen pijn of die van anderen leidt tot een algehele afstomping van emotionele gevoeligheid.
• Drugs om trauma veilig aan te gaan:
  • De eerste verkennende onderzoeken leverden positieve resultaten op. 83% van de patienten die MDMA (ecstacy) plus psychotherapie hadden ontvangen waren volledig genezen, vergeleken met 25% van de placebogroep.
• En geneesmiddelen dan?
  • Geneesmiddelen kunnen trauma evenwel niet ´genezen´. Ze kunnen alleen de uitingen van een verstoorde fysiologie temperen.
• De weg naar herstel is de weg van het leven

H14: taal: godswonder en gruwel

• Wij beschikken over twee afzonderlijke vormen van zelfbewustzijn: een die het zelf in de loop der tijd bijhoudt, en een die het zelf in het huidige moment registreert. Het eerste, ons autobiografische zelf, creëert verbindingen tussen ervaringen en voegt ze samen tot een samenhangend verhaal. Dit systeem is geworteld in de taal. Het andere systeem, het zelfbewustzijn van moment tot moment, is voornamelijk gebaseerd op fysieke gewaarwordingen, maar als we ons veilig voelen en niet opgejaagd worden, kunnen we ook die ervaring verwoorden. Deze twee manieren van weten zijn gelokaliseerd in verschillende delen van de hersenen die grotendeels van elkaar zijn gescheiden.  Alleen het systeem dat gewijd is aan het zelfbewustzijn, in de mediale prefrontale cortex, is in staat om de emotionele hersenen te beinvloeden.

H15: het verleden loslaten: EMDR

• Op hun scans zagen we na behandeling (EMDR sessies) een aanzienlijke toename in activiteit in de prefrontale hersenkwabben, naast meer activiteit in de cortex cingularis anterior en de basale ganglia (een ringvormige structuur rondom de thalamus).
• Onderzoek liet zien dat een gerichte traumaspecifieke behandeling voor PTSS, zoals EMDR, veel doeltreffender zou kunnen zijn dan medicatie.
• In tegenstelling tot fobieën is postraumatische stress het gevolg van een fundamentele reorganisatie van het centrale zenuwstelsel  op basis van een werkelijke confrontatie met dreigende vernietiging (of het zien dat iemand anders wordt vernietigd), wat zowel de zelfervaring reorganiseert (en machteloos maakt) als de interpretatie van de werkelijkheid (de hele wereld is gevaarlijk).

EMDR (evenals de behandelingen die ik in latere hoofdstukken zal bespreken: Internal Family Systems-therapie (IFS), yoga, neurofeedback, psychomotorische therapie en theater) richt zich daarentegen niet alleen op het reguleren van de intense emoties die door trauma worden opgeroepen, maar ook op het herstellen van het gevoel van zelfbeschikking, betrokkenheid en verbinding via de zeggenschap over lichaam en geest.

—————

Carolien Oosterhoff van HeartPepper maakte een mooi vormgegeven pdf met de highlights van het boek Traumasporen. Je kunt deze download hier aan vragen (tot eind april 2022 geldig).